مقدمه:

تمام اعمال و رفتار انسانها; چه فردى و چه اجتماعى، مشمول حكمى از احكام شرعى مى‏باشد و تمام موضوعاتى كه به گونه‏اى با رفتار آدمى ارتباط پيدا مى‏كند، در فقه اسلامى داراى قانون و مقرراتى است . عزادارى سالار شهيدان حضرت ابا عبدالله الحسين عليه السلام و امامان معصوم عليهم السلام نيز همچون ساير اعمال انسان داراى احكامى است كه در اين مختصر بدان مى‏پردازيم .

لازم به ذكر است كه براى جمع آورى اين احكام، از فتاوا و سخنان مراجع معظم تقليد و عالمان بزرگوار تا آنجا كه مقدور بوده ست‏سود برده‏ايم و از آنجا كه دررساله‏هاى عمليه و استفتائات همه مراجع بزرگوار، درباره عزادارى در ابعاد مختلف بحث نشده است، فقط به فتاوا و استفتائات موجود بسنده كرده‏ايم .

احكام عزادارى

امام خمينى رحمه الله:

«عزادارى براى سيدالشهداء از افضل قربات و مايه تقويت روح ايمان و شهامت اسلامى و ايثار و فداكارى و شجاعت در مسلمين است .» (1)

سؤال: آيا بر پا كردن مراسم عزادارى [توسط زن] بدون اذن شوهر جايز مى‏باشد؟

آيت الله نورى همدانى: در صورتى كه از اموال شوهر باشد جايز نيست . (2)

سؤال: گاهى برخى از دسته‏ها كه وارد مسجد مى‏شوند، با كفش وارد مى‏شوند، كه نوعى بى احترامى به مسجد محسوب مى‏شود، لطفا بفرمائيد كه اين مسئله چه حكمى دارد؟

آيت الله نورى همدانى: اگر موجب هتك شود اشكال دارد . (3)

سؤال: در مورد زنجير زنى كه منجر به سياه شدن يا مجروح شدن بدن مى‏شود و همچنين غالبا پشت پيراهن افراد باز است و بيشتر درخيابان و معابر عمومى ظاهر مى‏شوند، نظر شما چيست؟

امام خمينى رحمه الله: مانعى ندارد، مگر اينكه موجب ضرر فاحش بر بدن شود . (4)

سؤال: آيا برهنه شدن مردان با حضور زنان براى عزادارى عيب دارد يا خير؟

آيت الله فاضل لنكرانى: مانعى ندارد و زنها نبايد به بدن مرد اجنبى نظر كنند . (5)

سؤال: در مجالس زنانه، زنان مداحى و سخنرانى مى‏كنند و صداى آنها به گوش مردان رهگذر مى‏رسد . آيا اين عمل جايز است؟

آيت الله فاضل لنكرانى: شنيدن صداى ايشان اگر در معرض ريبه و التذاذ نباشد حرام نيست . (6)

سؤال: سينه زدن با تيغ و يا زنجير زدن با زنجيرى كه داراى چاقو و يا تيغ مى‏باشد و منجر به زخمى شدن بدن و جارى شدن خون مى‏شود چه حكمى دارد؟

آيت الله مكارى شيرازى: كيفيت عزادارى بايد چنان باشد كه بهانه‏اى به دست دشمنان اسلام ندهد و موجب سوء استفاده از آن نشود . (7)

احكام علامت

سؤال: بسيارى از تكايا در ايام عزاداريهاى مذهبى، اقدام به حمل «علاماتى‏» مى‏كنند كه به قيمت گزافى خريده شده و حمل آن نيز موجب اشكال است . اين وسائل از نظر شرعى چه حكمى دارند؟

امام خمينى رحمه الله: اشكال ندارد . (8 )

سؤال: حكم علمهايى كه در مراسم عزادارى امام حسين عليه السلام از آنها استفاده مى‏شود و بعضى داراى نقش و نگارهايى نيز هستند چيست؟

آيت الله فاضل لنكرانى: استفاده از آنها در عزادارى جايز است . (9)

سؤال: آيا جايز است پارچه و دستمالهايى را كه در ايام محرم بر روى علم مى‏بندند بفروش برسانند و در عزادارى و تعمير حسينيه مصرف كنند؟

آيت الله فاضل لنكرانى: اگر در مراسم عزادارى محل حاجت نباشد و زايد بر متعارف باشد، مى‏توانند بفروشند و به مصارف عزادارى و احتياجات حسينيه‏ها برسانند . (10)

احكام تعزيه و شبيه خوانى

امام خمينى رحمه الله: تعزيه و شبيه خوانى اگر مشتمل بر حرام نباشد و موجب وهن مذهب نشود، اشكال ندارد ولى بهتر ست‏به جاى آن، مجالس روضه خوانى برپا كنند . (11)

سؤال: آيا تعزيه و شبيه خوانى در مراسم عزادارى جايز است؟

آيت الله فاضل لنكرانى: اگر مشتمل بر حرام نباشد و موجب وهن مذهب نشود مانعى ندارد . (12)

آيت الله گلپايگانى رحمه الله: اگر تعزيه خوانى مشتمل بر استعمال آلات موسيقى نباشد و غنا و دروغ نخوانند و مرد لباس مختص به زن نپوشد، اشكال ندارد . (13)

سؤال: آيا تشبه به اهل بيت عليهم السلام در نمايش و تعزيه و غير آن جايز است؟

امام خمينى رحمه الله: با مراعات احترام آنان جايز است . (14)

آيت الله فاضل لنكرانى و آيت الله صافى گلپايگانى: در صورتى كه مستلزم اهانت نباشد مانعى ندارد . (15)

آيت الله علوى گرگانى: اگر تعزيه و شبيه خوانى موجب هتك حرمت‏به ساحت مقدس بزرگان دين شود، بايد اجتناب شود . (16)

احكام استفاده از لباس سياه

سؤال: آيا پوشيدن لباس سياه در عزادارى امام حسين عليه السلام جايز است و آيا رجحان دارد؟

آيت الله فاضل لنكرانى: پوشيدن لباس سياه در عزاى امام حسين عليه السلام و ديگر ائمه عليهم السلام چون از مصاديق تعظيم شعائر است، واجد رجحان شرعى مى‏باشد و عملا بزرگانى چون مرحوم آيت الله بروجردى در روز عاشورا از قباى سياه استفاده مى‏كردند . (17)

آيت الله صافى گلپايگانى و آيت الله نورى همدانى: پوشيدن لباس سياه به عنوان اعلان حزن و اندوه در مصيبت امام حسين عليه السلام و ائمه عليهم السلام رجحان دارد . (18)

سؤال: آيا نماز خواندن با لباس سياه بر عزاداران امام حسين عليه السلام مكروه است؟

آيت الله صافى گلپايگانى: چون لباس سياه علامت عزاداران سيدالشهداء است و عزادارى آن حضرت كمال رجحان را دارد، لذا نماز خواندن با آن نيز مكروه نمى‏باشد . (19)

احكام قمه زدن

علامه امين عاملى: «قمه زنى و اعمالى ديگر از اين قبيل در مراسم عزادارى حسينى به حكم عقل و شرع حرام است و زخمى ساختن سر، كه نه سود دنيوى دارد و نه اجر اخروى، ايذاء نفس است كه خود در شرع حرام است و در مقابل اين عمل، شيعه اهل بيت را در انظار ديگران مورد تمسخر قرار داده و آنها را وحشى قلمداد مى‏كنند . شكى نيست كه اين اعمال ناشى از وساوس شياطين بوده و موجب رضايت‏خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت اطهار عليهم السلام نيست .» (20)

آيت الله حكيم رحمه الله: مرحوم آيت الله حكيم رحمه الله جواز قمه زنى را مقيد به چهار شرط نموده است:

1- خوف ضرر وجود نداشته باشد .

2- عزادارى بر آن صدق كند .

3- باعث مسخره قرار گرفتن نشود .

4- عداوت و دشمنى ديگران را ايجاد نكند . (21)

سؤال: قمه زدن در عزادارى امام حسين عليه السلام چه حكمى دارد؟

امام خمينى رحمه الله: اگر موجب ضرر نباشد مانع ندارد، ولى در اين زمان اين عمل نشود . (22)

مقام معظم رهبرى: اگر موجب وهن مذهب در زمان حاضر و يا مستلزم خوف خطر جان يا ضرر معتنى به باشد، جايز نيست . (23)

آيت الله جوادى آملى: چيزى كه مايه وهن اسلام و مايه هتك حرمت عزاداراى است جايز نيست، انتظار مى‏رود از قمه زنى و مانند آن پرهيز شود . (24)

سؤال: اگر قمه زدن در عزاداريها موجب مرگ كسى شد، آيا اين عمل خودكشى و گناه محسوب مى‏شود؟

مقام معظم رهبرى: اگر با خوف خطر جان اقدام كرده باشد، حكم انتحار دارد . (25)

سؤال: آيا قمه زنى جايز است؟ چنانچه در اين خصوص نذرى وجود داشته باشد وظيفه چيست؟

آيت الله فاضل لنكرانى: با توجه به اينكه ايران اسلامى به عنوان ام القراى جهان اسلام شناخته مى‏شود، و اعمال و رفتار ملت ايران به عنوان الگو و بيانگر اسلام است، بايد با سوگوارى و عزادارى امام حسين عليه السلام به گونه‏اى عمل شود كه موجب گرايش بيشتر به آن حضرت گردد .

مسئله قمه زدن نه تنها نقشى ندارد بلكه به علت عدم قابليت پذيرش و نداشتن هيچگونه توجيه قابل فهم مخالفين، نتيجه سوء بر آن مترتب خواهد شد . لذا لازم است‏شيعيان از آن خوددارى كنند . و چنانچه در اين مورد نذرى وجود داشته باشد نذرصحيح نيست . (26)

آيت الله نورى همدانى: اشكال دارد . (27)

احكام موسيقى

مرحوم شيخ انصارى در مكاسب محرمه در پاسخ به كسانى كه مى‏گويند غنا مى‏تواند زمينه گريه كردن را فراهم نمايد، مى‏فرمايد: چنين شيوه‏اى نمى‏تواند مقدمه مستحب يا مباح قرار گيرد و بايد به عموم ادله حرمت غنا تمسك نمود . (28)

مرحوم حاج شيخ عباس قمى رحمه الله در منتهى الآمال مى‏فرمايد: عزاداران امام حسين عليه السلام بر وجهى سلوك كنند كه زبان نواصب دراز نشود و از استعمال محرمات از قبيل غنا كه غالبا نوحه‏ها خالى از آن نيست و حكايات ضعيفه مظنونة الكذب احتراز نمايند و شيطان را در اين عبادت بزرگ راه ندهند . (29)

سؤال: در راديو مدح ائمه طاهرين عليهم السلام با واقعه كربلا را با وزن و ساز و با لحن خوب مى‏خوانند . آيا استماعش جايز است‏يا خير؟

امام خمينى رحمه الله: اگر غنا و موسيقى نباشد مانع ندارد . (30)

سؤال: هيئتهاى نوازنده و كسانى كه درمراسم تشييع جنازه شهداء موزيك عزا مى‏زنند، از لحاظ شرعى چه حكمى دارد؟ و آيا خريد و فروش آن لوازم حرام است‏يا خير؟

امام خمينى رحمه الله: خريد و فروش آلات لهو حرام است و موسيقى مطرب جايز نيست و صداهاى مشكوك مانع ندارد . (31)

سؤال: آيا زدن طبل و شيپور در تعزيه حضرت سيدالشهداء عليه السلام جايز است‏يانه؟

امام خمينى رحمه الله: اگر از آلات لهو و لعب نباشد و وهن بر مذهب هم نشود مانع ندارد . (32)

سؤال: آيا در عزادارى سيدالشهداء استفاده از طبل و دهل جايز است؟

آيت الله فاضل لنكرانى: استفاده از آلات لهو و لعب حرام است ولى طبل و دهل و امثال آن جزء اين آلات نيست . (33)

احكام عاشورا

1- روزه روز عاشورا و روزى كه انسان شك دارد روز عرفه است‏يا عيد قربان مكروه است . در روايت آمده است كه امام صادق عليه السلام فرمود: بنى اميه نذر كردند كه اگر موفق به قتل امام حسين عليه السلام شوند، روز شهادت او را جشن بگيرند و مبارك بشمارند و روزه بگيرند و روزه در آن روز سنت آل اميه است، لذا ائمه اطهار عليهم السلام به جهت مخالفت‏با اين طايفه تبهكار و عدم هماهنگى با آنان، روزه عاشورا را نهى كردند . (34)

2- در روز عاشورا مستحب است كه انسان تا عصر بدون قصد روزه از خوردن و آشاميدن خوددارى كند . (35)

3- بسيار مناسب است كه در روز عاشورا كار و كسب تعطيل شود، مگر در حد ضرورت .

امام رضا عليه السلام فرمود: «من ترك السعى فى حوائجه يوم عاشورا قضى الله له حوائج الدنيا و الاخرة; (36) كسى كه كار و تلاش براى برآوردن حوائج‏خود را در روز عاشورا ترك كند، خداوند نيازهاى دنيا و آخرت او را برطرف مى‏سازد .»

سؤال: در ايام سوگوارى امام حسين عليه السلام نماز مقدم است‏يا عزادارى؟

آيت الله فاضل لنكرانى: بهتر آن است كه نماز را مقدم دارند، همانطور كه امام حسين عليه السلام روز عاشورا هنگام ظهر نماز ظهر اقامه كردند . (37)

پى‏نوشت‏ها:
1) استفتائات امام خمينى، ج‏2، ص 28 و استفتائات جديد آيت الله مكارم، ج‏1، ص 158 .
2) هزار و يك مسئله، آيت الله نورى همدانى، ج‏2، ص 180 .
3) هزار و يك مسئله فقهى، ج‏2، ص 40 .
4) استفتائات امام خمينى، ج‏3، ص 580 .
5) جامع المسائل، ج‏1، ص 619، س 2162 .
6) همان، ص 625، س 2183 .
7) استفتائات جديد، ج‏1، ص 158، س 57 .
8) استفتائات امام خمينى رحمه الله، ج‏2، ص 28، س 72 .
9) جامع المسائل، ج‏1، ص 623، س 2173 .
10) همان، س 2179 .
11) استفتائات امام خمينى رحمه الله، ج‏2، ص 28، س 71 و ج‏3، س‏44 و 40 و 47 و 33 .
12) جامع المسائل، ج‏1، س 2165 .
13) مجمع المسائل، ج‏1، ص 559، س 77 .
14) احكام خانواده، عبدالرحيم موگهى، طبق فتواى امام خمينى رحمه الله، ص 336 .
15) جامع المسائل، آيت الله فاضل لنكرانى، ج‏1، س 2166 و جامع الاحكام، آيت الله صافى، ج‏2، ص 132 .
16) اجوبة المسائل، ص 365 .
17) جامع المسائل، ج‏1، ص 621، س 2170
18) جامع الاحكام، آيت الله صافى، ج‏2 ، ص 130، س 1590; هزار و يك مسئله، آيت الله نورى همدانى، ج 2، ص 180، س 602 .
19) جامع الاحكام، ج‏2، ص 130، س 1591 .
20) اعيان الشيعه، ج‏10، ص 363 .
21) فتاوى العلماء والاعلام فى تشجيع الشعائر الحسينيه .
22) استفتاءات، ج 3، ص 581، س‏38 .
23) بيانات رهبرى و استفتائات آيات عظام پيرامون عزادارى عاشورا، ص 35 .
24) همان، ص 42 .
25) همان، ص 35 .
26) جامع المسائل، ج‏1، ص 623، س 2172 .
27) هزار و يك مسئله، ج 2، ص 179، س 597 .
28) مكاسب محرمه، رحلى، ص 39 .
29) منتهى الامال، ج‏1، ص 468، آخر زندگى امام حسين عليه السلام .
30) استفتائات امام خمينى رحمه الله، ج‏2، ص 16، س 36 .
31) همان، ص 18 .
32) همان، ج‏3، ص 583، س 45 .
33) جامع المسائل، ج‏1، ص 623، س 2174 .
34) تحرير الوسيله، ج‏1; جواهر، ج‏7، ص 107 .
35) توضيح المسائل مراجع، ج‏1، ص 906 .
36) عيون اخبار الرضا، شيخ صدوق، ص 268 .
37) جامع المسائل، ج‏1، ص 623 .