نويسنده: 

 (قسمت اول)

خبرگزاري فارس: شناسايى و شناساندن شخصيت اميرمؤمنان على(ع) به عنوان انسان كامل و الگويى براى كارگزاران و عامّه مردم، جزء ضرورت‏هاى عصر حاضر است. آنچه در اين مقاله دنبال شده تصويرى از شخصيت آن حضرت است كه از زبان ايشان در نهج البلاغه ارائه گرديده.


شناسايى و شناساندن شخصيت اميرمؤمنان على عليه‏السلام به عنوان انسان كامل و الگويى براى كارگزاران و عامّه مردم، جزء ضرورت‏هاى عصر حاضر است. آنچه در اين مقاله دنبال شده تصويرى از شخصيت آن حضرت است كه از زبان ايشان در نهج البلاغه ارائه گرديده. محورهاى مورد توجه در مقاله عبارتند از: مقام علمى؛ مقام بصيرت و يقين؛ مقام‏هاى اخلاقى در عرصه‏هايى همچون پرهيزگارى، زهد و دنياگريزى، عدالت‏خواهى، شجاعت و ملازمت با پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله. اين در حالى است كه امام از گفت‏وگو درباره خود و ستايش از خويشتن ابراز ناخشنودى كرده و آنچه بر زبان ايشان جارى شده از سرِ نياز و اقتضاى حال بوده است.

سيماى آفتابگون حضرت على (ع) چنان پر تشعشع است كه هر چشمى را ياراى نگريستن در آن نيست، و ستيغ شخصيت و هويّت الهى او چنان فرازمند است كه پاى هر راه‏پيماى سختكوش و بلند همّتى به دامن آن نخواهد رسيد، و مرغ بلندپرواز انديشه‏ها به كرانه آن نزديك نتواند شد. على بن ابى طالب عليه‏السلام بهترين مصداق اين بيت نغز است:

كتاب فضل تو را آب بحر كافى نيست كه تر كنم سرانگشت و صفحه بشمارم

از روزگارى كه آن يگانه دهر پا به عرصه وجود گذاشت، تا به امروز هزاران زبان و قلم در مدح و ستايش ايشان به كار افتاده‏اند تا رقص‏كنان جلوه‏اى از جلوه‏هاى آن انسان بى‏همتا را به تصوير بكشند. اما چه سرّى در شخصيت آن امام همام نهفته است كه همگان همچنان شيداى نيوشيدن مكارم اويند و سر به جيب تفكر در عظمت او؟!

آنچه در اين بين شنيدن دارد ترسيم و تصويرى است كه خود امام از شخصيت و مقامات علمى و معنوى خويش در برابر چشم همه حق‏پويان نهاده است، و شايد اين بهترين ترسيم باشد؛ زيرا گرچه امام به خاطر ناپسندى تمجيد از خويش، از اين كار طفره رفته، اما در لابه‏لاى سخنان بر جاى مانده از او در نهج‏البلاغه، اسرارى فرو ريخته كه سخت به كار مى‏آيند و ارائه آن‏ها براى عاشقان آن امام بسيار شيرين و شنيدنى‏اند.

ناخشنودى امام عليه‏السلام از ستايش خويشتن

اميرمؤمنان عليه‏السلام تجسّم انسان كامل و تفسير مجسّد آيات نورانى كتاب حق است. چنين انسانى قرآنى نيك مى‏داند كه آيه «فَلاتُزكّوا انفسَكُم هُو اَعلُم بِمَن اتّقى» (پس خودتان را پاك مشماريد. او به [حال] كسى كه پرهيزگار است داناتر است.) (نجم: 32) از آموزه‏هاى بلند اخلاقى قرآن است. از اين‏رو، از ستايش خود اظهار ناخشنودى مى‏نمايد: « و قد كرهتُ أن يكونَ جالَ في ظنّكم إنّى أحبُّ الاطراءَ و استماعَ الثناءِ و لستُ ـ بِحمداللّهِ ـ كذلكَ، و لو كنتُ اُحبُّ اَن يُقالَ ذلكَ لتركتُه إنحطاطا، لِلّهِ سبحانه عن تناوِل ما هو أحقُّ به مِن العظمةِ والكبرياءِ»؛(2) و خوش ندارم كه در خاطر شما بگذرد كه من دوستدار ستودنم و خواهان شنيدن ستايش. سپاس خداى را كه چنين نيستم، و اگر دوست داشتم كه درباره‏ام چنين گفته شود، آن را وامى‏نهادم؛
به خاطر فروتنى در پيشگاه خداوند سبحان و عظمت و بزرگى كه او بدان سزاوار است.و در جاى ديگر، اذعان مى‏كند كه اگر نهى الهى از خودستايى نبود، انبوه فضايل خود را برمى‏شمردم:

«و لولا ما نَهىَ اللّهُ عنه من تَزكيةِ المرءِ نفسَهُ لَذكَر ذاكرٌ فضائلَ جَمّةً تعرفُها قلوبُ المؤمنينَ و لاتَمجُهُّا آذانُ السامعينَ»؛(3) و اگر نبود كه خداوند پاك شمردن خويش را نهى كرده است، گوينده فضيلت‏هاى انبوهى را ياد مى‏كرد كه دل‏هاى مؤمنان با آن‏ها آشناست و در گوش شنوندگان خوش آواست.

در خطبه 216 با صراحت اعلام مى‏كند كه مرا ستايش نكنيد: «ولا تُثنّوا علىَّ بجميلِ ثناءٍ.»

دامن امام از خود ستايى و خود پسندى چنان مبرّا و منزّه است كه از همراه شدن حرب بن شرحبيل شبامى با خود ممانعت كرد؛ معتقد بود چنين همگامى با زمامدار، باعث به انحراف كشيدن او و خوارى مؤمن مى‏گردد:

«اِرجِع! فانَّ مَشىَ مِثلِك معَ مِثلى فتنةٌ للوالى و مذلّةٌ لِلمؤمِن»؛(4)
بازگرد كه پياده رفتنِ چون تويى با چون من موجب فريفته شدن والى و خوارى مؤمن است.

آن‏گاه كه در بدو ورود به شهر «انبار» با انبوه مردمى روبه‏رو شد كه بنا به عادت خود در استقبال از شاهان، هلهله‏كنان به استقبال ايشان آمدند، مانع اين كار شد و به آنان فرمود: چنين برخوردى، هم براى زمامداران زيان‏آور است و هم براى مردم: «... واللّهِ ما يَنتفعُ بهذا أُمراؤُكم و اِنَّكم لتَشقّونَ به على أنفسِكم فى دُنياكم و تَشقَونَ به فى آخرتِكم»؛(5) به خدا كه اميران شما از اين كار سودى نمى‏برند، و شما در دنيايتان خود را بدان به رنج مى‏افكنيد و در آخرتتان بدبخت مى‏گرديد.

پرهيز و ناخشنودى از خودستايى ـ هر چند شخص در مرتبه‏اى عالى از كمال انسانى باشد ـ براى انسان‏هاى كمال يافته امرى طبيعى است؛ زيرا آنان به همان اندازه كه راه طولانى و دراز كمالات را طى نموده باشند، در برابر خود راهى بس طولانى ديده و مقدار طى شده را در برابر آن بس ناچيز و خرد مى‏انگارند؛ چه آنكه هدف نهايى آنان لقاى خداوندى است كه در پهنه ارزش‏هاى والا و صفات جمال و جلال، كرانگى برنمى‏تابد. سرّ اظهار قصور يا تقصير يا خردى و ناچيزى اولياى الهى در برابر عظمت خداوند همين نكته است.

علاّمه حديث‏شناس، مجلسى رحمه‏الله، آورده است: «شايد يكى از آثار استغفار و توبه‏خواهى پيشوايان دينى، آن هم هفتاد بار يا بيشتر در روز، بى‏آنكه گناهى مرتكب شده باشند همين است كه هر گامى به سوى عالم قدس مى‏گذارند، درجه پيشين و طاعات و عبادات آن را در برابر درجه پسين ناقص مى‏بينند. از اين‏رو، از كاستى كار خود استغفار مى‏كنند و به سوى خدا توبه مى‏آورند و براى دست‏يابى به درجه‏اى بالاتر از درجه خود، به خدا لابه مى‏نمايند.»(6)



دلايل ستايش امام على عليه‏السلام از خويشتن

اگر خودستايى در آموزه‏هاى قرآن نكوهيده شده و طبع ره‏پويى در مسير تكامل آن را برنمى‏تابد و سيره اميرمؤمنان عليه‏السلام نيز با آن نمى‏سازد، پس چرا احيانا در لابه‏لاى كلمات آن حضرت عليه‏السلام به عباراتى برمى‏خوريم كه حكايت از خودستايى دارند؟

به اين پرسش، چند پاسخ ارائه شده‏اند:



1. بيان كمالات نفسانى در حقيقت، بيان نعمت‏هايى است كه خداوند به شخص داده است، البته در صورتى كه او اين كمالات را سراسر منتسب به خداوند بداند و صلاى «انّما اوتيتُه على علمٍ عندى» (قصص: 78) سر ندهد، بلكه معتقد باشد كه «هذا مِن فضلِ ربّى» (نمل: 40) و بدين خاطر است كه خداوند، خود فرمان به بازگويى نعمت خدادادى داده است: «و اَمّا بنعمةِ ربِّك فَحدِّث.»(ضحى: 11) امام عليه‏السلام در فقره‏اى از گفتار خود به اين امر اشاره كرده‏اند:

«أنَا الّذى فقأتُ عينَ الشركِ و ثَللتُ عرشَهُ، غيرُ ممتنٍّ علىَ اللّهِ بجهادىٍ و لا مدلٌ اليه بطاعتىِ، و لكن اُحَدِّثُ بنعمةِ ربّى»؛(7) من كسى هستم كه چشم شرك را از كاسه درآوردم و بنياد آن را درهم شكستم. با اين حال، به خاطر جهادم، بر خداوند منّتى ندارم و به خاطر طاعتم نازى بر او نمى‏فروشم، بلكه تنها از نعمت پروردگارم سخن مى‏گويم.



2. امام با اين كار، مى‏خواهند پرده از چهره تاريخ كنار بزنند؛ زيرا پس از رحلت پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله، در كنار انحراف مسير امامت و پيشوايى و انتقال آن به نااهلان، علم و دانش نيز در خدمت همينان براى تثبيت حكومتشان درآمد. در نتيجه، بسيارى از حقايق تاريخى در هاله‏اى از ابهام و حجاب فرو رفتند. چهره تابناك امام عليه‏السلام بيشترين بى‏مهرى را در كتاب تاريخ به خود ديده است، تا بدانجا كه لعن و دشنام آن يگانه دهر يك سده در مقدّس‏ترين مكان‏ها و زمان‏ها ورد زبان مردم نادان بود! امام عليه‏السلام با عنايت به اين واقعيت تلخ، با پرده‏بردارى از گوشه‏اى از شخصيت والاى خود، به مقابله با آن برخاستند.



3. امام عليه‏السلام با اين كلمات درصدد دفاع از حق خود برآمده‏اند؛ زيرا به رغم وجود ده‏ها شاهد قرآنى و روايى، از جمله ماجراى «غدير خم»، گروهى سست ايمان در «سقيفه» گرد آمدند و سپيدى مو را بر سپيدى دل ترجيح دادند و چنان تدبير كردند كه يكى پس از ديگرى توپ خلافت را به يكديگر پاس دهند و به قول امام عليه‏السلام، تا توانستند از پستان آن دوشيدند و آن تنها شايسته روزگار را 25 سال خانه‏نشين كردند.(8)

به نظر مى‏رسد محروميت امّت اسلامى از درك فيوضات علمى، معنوى، سياسى و اجتماعى امام عليه‏السلام، كه ناشى از جهل و ناآگاهى از مقام بلند و شامخ ايشان بوده، مهم‏ترين عامل توصيف امام عليه‏السلام از خود بوده است.

به راستى، چرا امام عليه‏السلام بارها در حضور مردم فرمودند: «سَلونى قبلَ اَن تَفقدونى»؟(9) آيا سرّ اين فراخوانى به پرسش همان جمله «قبلَ ان تفقدونى» نيست؟! بنابراين، سخن از شخصيت اميرمؤمنان نيست تا اگر تمجيدى صورت گيرد، به شخص برگردد و حمل بر خودستايى شود، بلكه سخن از علم، معنويت، كمالات اخلاقى و سياست‏دانى است كه به صورت تمام و جامع، در اين انسان سترگ گرد آمده‏اند و زود است كه عمر او به سر آيد و مردم از اين كان عظيم بى‏بهره بمانند.

به اين سخن بلند امام عليه‏السلام توجه كنيد:

«غدا ترونَ ايّامى و يكشف لكم عَن سرائرى و تَعرفوننى بعدَ خُلوّ مكانى و قيامِ غيري مقامي»؛(10) فردا به روزگارم در خواهيد نگريست و رازهاى درونم بر شما آشكار خواهند شد و پس از خالى شدن جايگاهم و نشستن ديگرى بر جان من، مرا خواهيد شناخت.

آيا اين گفتار از سر خودستايى صادر شده يا از دردى جانكاه در درون جان امام عليه‏السلام خبر مى‏دهد كه چرا مى‏بايست مردم هم‏عصر ايشان تا آن حد مقام و منزلت آن حضرت را نشناسند و پس از گذشت ساليانى چند، تازه پى ببرند كه چه گوهر گران‏بهايى از كف داده‏اند؟! از اين‏روست كه در يكى از خطبه‏هاى خود، پس از ابلاغ جمله «فاسألونى قبلَ اَن تفقدوني»(11) به فتنه‏هاى بنى‏اميّه اشاره كرده است كه پس از ايشان اتفاق خواهند افتاد و از آنان به عنوان «ماده شترى كلان‏سال و بدخوى كه دست بر زمين كوبد و به پا لگد زند و به دهان گاز گيرد... و از مردم كسى را بر جاى نگذارد» ياد كرده، آن‏گاه مى‏فرمايد:

«... فعندَ ذلكَ تَودُّ قريشُ بالدنيا و ما فيها لو يَروننى مقاما واحدا و لو قَدرِ جَزر جزورٍ لِاَقبلَ مِنهم ما اَطلبُ اليومَ بعضَه فلا يُعطونيه»؛(12) در اين هنگام، قريش دوست دارد دنيا را با آنچه در آن است بدهد، تا زمانى كوتاه به اندازه كشتن شترى مرا ببيند، تا آنچه امروز برخى از آن را مى‏خواهم و به من نمى‏دهند يكجا تسليم نمايد.

يعنى: در زمان حيات امام عليه‏السلام، قدر ايشان را نشناختند و بهاى زمام‏دارى عادلانه او را نپرداختند، آن‏گاه كه امام عليه‏السلام از ميان آنان رخت بربندد، چنان تشنه تيغ عدالت و سرانگشتِ توانمندِ تدبير او خواهند بود كه آرزو كنند كاش تمام دنيا را مى‏دادند و امام عليه‏السلام را تنها لحظاتى هرچند كوتاه در ميان خود مى‏داشتند.

بارى، آنجا هم كه امام عليه‏السلام با كميل خلوت كرد و با اشاره به سينه مبارك خود فرمود: «اِنّ هيهنا لَعِلما جَمّا لو اصبتُ له حملةً»،(13) باز دغدغه از دست رفتن آن دانش بيكران را داشت كه در درون جانش انباشته شده و بسان سيلاب منتظر جوشش بود؛ فرمود:

«يَنحدُر عنّى السيلُ و لايَرقى الىَّ الطير»؛(14) سيلاب دانش از من مى‏جوشد و مرغ انديشه كسى به پاى من پرواز نتواند كرد.



مقام‏ها و فضايل امام على عليه‏السلام



1. مقام علمى

مقام علمى امام عليه‏السلام چنان بلند و والاست كه مرغ انديشه هيچ بشرى بدان پايه راه ندارد (لا يَرقى الىَّ الطيرُ) و جويبار دانش از اقيانوس وجود او سرازير است (يَنحدُر عنّى السيلُ) و دانشى انبوه و انباشته در جان او نهفته است (انّ هيهنُا لَعِلما جَمّا.)

علم و دانش امام عليه‏السلام نسبت به شريعت شهره آفاق است و به رغم همه بى‏مهرى‏هايى كه زمانه نسبت به ايشان روا داشت، قريب به اتفاق صحابه و بزرگان امّت اسلامى ايشان را اعلم مردم و اقضا مى‏شناختند(15) و به قول خليل بن احمد، او از همگان بى‏نياز بود، اما همگان به او محتاج، و پى در پى براى گشودن گره‏هاى خود به ايشان مراجعه مى‏كردند.(16) اما آنچه در گفتار امام عليه‏السلام انعكاس يافته دانشى است بس فراتر از شريعت كه بدون ترديد، براى مردم آن عصر ناشناخته بوده است.

امام از علمى مكنون خبر مى‏داد كه اگر آن را فاش سازد، مردم بسان ريسمان بلندى در چاه به خود خواهند لرزيد:

«بَلِ انْدَمجتُ على مكنونِ علمٍ لو بُحتُ بهِ لاضطربتُم اضطرابَ الأرشيةِ فِى الطَوىِّ البعيدةِ»؛(17) بلكه دانش نهان سراچه دلم را لبريز كرده است كه اگر آن راز را با شما در ميان گذارم بسان ريسمان در چاه ژرف، بر خويشتن خواهيد لرزيد.

و در جاى ديگر فرمود: اگر پرده از اسرار غيبى برگيرم، به بيابان‏ها خواهيد رفت و به خاطر كارهايتان خواهيد گريست:

«لو تَعلمونَ ما أعلمُ ممّا طُوِىَ عنكم غَيبُه اِذا لَخَرجتُم اِلىَ الصُّعُداتِ تَبكونَ على أعمالِكم و تَلتدمونَ على أنفسِكم»؛(18) اگر آنچه را من مى‏دانم و غيب آن بر شما پوشيده است مى‏دانستيد، سر به بيابان‏ها مى‏گذاشتيد و بر كرده‏هاى خويش مى‏گريستيد و بر سر و سينه مى‏زديد.

چنان‏كه در مقامى ديگر، از اينكه مردم نسبت به ايشان دچار غلوّ و گزافه‏گويى شده و امام را برتر از پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله بدانند، اظهار نگرانى كرده و بدين‏روى، اعلام نموده است كه اين اسرار را با خواص خود در ميان مى‏گذارد:

«واللّهِ لو شئتُ أن أُخبِرَ كُلَّ رجلٍ مِنكم بمَخرجِه و مَولجِهِ و جميعِ شأنه لفعلتُ، و لكن أخافُ أَن تَكفُروا فىّ بِرسولِ اللّهِ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله، ألا و اِنّى مُفضيه اِلىَ الخاصَّةِ مِمّنَ يُؤمنُ ذلكَ مِنه»؛(19) سوگند به خدا، اگر بخواهم هر يك از شما را خبر دهم كه از كجا آمده است و به كجا مى‏رود و چند و چون تمام امورش چگونه است، مى‏توانم؛ اما مى‏ترسم درباره‏ام به راه جلو رويد و مرا به رسول اللّه صلى‏الله‏عليه‏و‏آله برترى دهيد. هان! من اين رازها را با خواصى كه از بيم غلوگويى در امانند، در ميان مى‏گذارم. به راستى، اين چه دانشى است كه بر اساس آن، امام از پرونده كامل هر انسان با خبر است و سوگند ياد مى‏كند كه مى‏تواند از تمام شئون و كارهاى او پرده بردارد؟

دامنه دانش حضرت على عليه‏السلام تا اين حد متوقف نمى‏شود و اعلام مى‏كند كه از رخدادهايى تا پگاه رستاخيز چنان باخبر است كه گويا در ميان آنان و همزمان با آنان حضور دارد:

«از من بپرسيد، پيش از آن‏كه مرا نيابيد. بدان كس كه جانم به دست اوست! نمى‏پرسيد از چيزى كه ميان شما تا روز قيامت است و نه از گروهى كه صد تن را به راه راست مى‏خواند و صد را گم‏راه مى‏سازد، جز آنكه شما را از آن آگاه مى‏كنم؛ از آنكه مردم را بدان فرامى‏خواند و آنكه رهبرى‏شان مى‏كند و آنكه آنان را مى‏راند و آنجا كه فرود آيند و آنجا كه بارگشايند و آنكه كشته شود از آنان و آنكه بميرد از ايشان.»(20)

در همين راستا، امام از مسلّط‏شدن معاويه و فرمان او نسبت به دشنام و برائت از امام،(21) فتنه‏ها و حوادث تلخ حكومت بنى‏اميّه،(22) انقراض حكومت بنى‏اميّه در فرجام كار آنان و ظهور حكومت عبّاسيان،(23) حكومت كوتاه مروان و زمام‏دارى چهار پسر او،(24) به ويژه به صورتى روشن‏تر، حكومت عبدالملك بن مروان و چگونگى به قدرت رسيدن او،(25) ظهور حجّاج بن يوسف ثقفى،(26) غرق شدن شهر بصره به استثناى گنبد مسجد آن،(27) رخدادهاى شكننده شهر كوفه،(28) طغيان صاحب الزنج از قرامطه،(29) هجوم مغولان،(30) انحراف عقيدتى و اخلاقى در دوران آخرالزمان(31) و ظهور مهدى موعود (عج)(32) خبر داده‏اند.

اين اخبار چنان با قاطعيت و يقين همراهند كه امام عليه‏السلام از تعابيرى همچون «كَانّى أَنظُر اِليهم»؛ گويا به آنان مى‏نگرم، يا «أراهم»؛ آن‏ها را مى‏بينم، استفاده كرده‏اند. و گاه بر اين نكته پاى مى‏فشرند كه پيش از اين، از زبان پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله از اين رخدادها مطّلع شده‏ام.

ابن ابى الحديد مى‏نويسد: «اينكه على عليه‏السلام مى‏گويد: هر چه از حوادث آينده از من بپرسيد خبر خواهم داد، نه ادعاى خدايى است و نه ادعاى نبوّت، بلكه منظور آن حضرت اين است كه من اين آگاهى از غيب را از پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله آموخته‏ام. ما على را در خبرهاى غيبى كه از او صادر شده است، امتحان كرده‏ايم و همه خبرهاى او را مطابق با واقع يافته‏ايم.»(33)

چه آزمونى بالاتر از اينكه گزارش آن حضرت درباره هجوم قوم وحشى تاتار در سال 666 ق، يعنى درست در زمانى كه ابن ابى الحديد مى‏زيسته ـ شش سده و نيم پس از شهادت امام عليه‏السلام ـ به تحقق پيوست.

ابن ابى الحديد در اين‏باره چنين آورده است: «بدان اين غيبى كه اميرمؤمنان عليه‏السلام از آن خبر داد، ما با چشم خود ديديم و در زمان ما واقع شد و مردم از اوايل اسلام انتظار آن را مى‏كشيدند، تا اينكه قضا و قدر، اين حادثه خونين را به دوران ما كشيد، و آنان از قوم «تاتار» بودند كه از خاور دور خروج كردند و سپاهيانشان وارد شدند و با سلاطين «خطار»، «قفجاق» و شهرهاى ماوراءالنهر و خراسان و ديگر شهرهاى ايران كارى كردند كه از خلقت آدم عليه‏السلام تا عصر ما هيچ تاريخى نظير آن را نديده است.»(34)

با همه مدارايى كه امام عليه‏السلام در بيان اسرار نهفته در سينه خود داشتند و از اظهار آن جز براى خواص اجتناب مى‏كردند، هنگامى كه با بازگويى برخى از رخدادهاى آتى درباره شهر بصره اسرار هويدا ساختند، مردى از ميان جمع امام را مخاطب ساخت و شگفتى خود را از دانش امام عليه‏السلام چنين ابراز كرد: «به شما علم غيب عطا شده است، اى اميرمؤمنان؟!» امام عليه‏السلام با لبخندى از سر مهر و شادمانى به او پاسخ دادند كه اين علم غيب نيست، علم غيب آگاهى از زمان قيامت و چهار امرى است كه در آخرين آيه سوره لقمان آمده است؛ اين دانشى است غير از علم غيب كه خداوند به پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله آموخته و من آن را از ايشان فراگرفته‏ام.(35)

مراتب دانش امام عليه‏السلام مرزهاى زمينيان را درمى‏نوردند و به آسمان و آسمانيان مى‏رسند. امام عليه‏السلام در فرازى از نهج‏البلاغه در توصيف دانش خود چنين آورده‏اند:

«اَيُّها الناسُ سَلونى قَبلَ اَن تَفقدُونى، فَلاَنا بِطُرقِ السماءِ أعلمُ مِنّى بطُرُقِ الارضِ»؛(36) اى مردم، پيش از آنكه مرا نيابيد از من بپرسيد كه من به راه‏هاى آسمان از راه‏هاى زمين آگاه‏ترم.

آيا با معيارهاى بشرى مى‏توان از عهده تحليل دانشى برآمد كه زمين و زمان را درمى‏نوردد؟!



2. مقام بصيرت و يقين

بصيرتْ بينش است و علمْ دانش. از اين‏رو، بين آن‏ها تفاوت است و در آيات و روايات، به صورت جداگانه ذكر شده‏اند و در دعاها به صورت دو خواست جداگانه مورد طلب واقع گرديده‏اند. علم به انسان آگاهى مى‏دهد، اما بصيرتْ نگاه ارزانى مى‏كند. علم مى‏تواند آميخته با خطا و اشتباه باشد، اما اشتباه و خطا در مرحله بصيرت راه نمى‏يابد؛ چنان‏كه براى حفظ از دام دنيا، بالاتر از علم و آگاهى، بصيرت و بينش لازم است. بنابراين، علم و بصيرت دو مقوله جداگانه، اما مرتبط با يكديگرند.

از سوى ديگر، يقين از مقوله علم است، منتها مرتبه عالى علم كه ذرّه‏اى شك و شبهه به آن راه نيابد، هرچند خود يقين به مراتب سه‏گانه علم‏اليقين، عين‏اليقين، و حق‏اليقين منقسم است. بنابراين، يقين در برابر شك است.

مرتبه يقين چنان والاست كه پيامبرى عظيم‏القدر همچون حضرت ابراهيم عليه‏السلام از خداوند خواست تا او را در امكان وقوع احياى مردگان يا كيفيت اجراى آن، به يقين و مرحله اطمينان باطنى برساند: «قال اَولَم تُؤمِن قالَ بلى و لكن لِيطمئِنَّ قَلبى.»(بقره: 260)(37) اميرمؤمنان عليه‏السلام در مواردى از گفتار خود، بر اين حقيقت پاى فشرده كه داراى مقام بصيرت و يقين است.

در جايى فرمود:

«اِنّ معى لَبصيرتى ما لَبَّستُ على نفسي ولا لُبِّسَ علىَّ»؛(38) حقيقت‏بينى من با من است؛ نه حق را از خود پوشيده داشته‏ام، و نه بر من پوشيده بوده است.

در فرازى ديگر، پس از ياد كرد شجاعت و جنگاورى خود در برخورد با دشمنان، فرمود:

«و اِنّى مِن ضلالهم الّذى هم فيه و الهُدىَ الّذى اَنَا عليه لَعلى بصيرةٍ مِن نفسى و يقينٍ مِن ربّى»؛(39) من بر گم‏راهى كه آنان در آن به سر مى‏برند و هدايتى كه خود از آن برخوردارم، از جانب خود داراى بصيرت و از جانب خداوند داراى يقين هستم.

يعنى: حضرت على عليه‏السلام نسبت به گم‏راهى مخالفان و هدايت خود، از درون جان داراى بصيرت و بينش و از جانب خداى خود نيز به مرحله يقين و قطع رسيده است.

در جاى ديگر، امام عليه‏السلام از بصيرت خود با عنوان بيّنه و نشانه‏اى آشكار از جانب پروردگار ياد كرده است:

«و اِنّى لَعلى بيّنةٍ مِن ربّى»؛(40) من از جانب پروردگارم داراى دليل آشكار هستم.

در موردى ديگر، از آن با عنوان يقين ياد نموده است:

«و اِنّى لَعلى يقينٍ مِن ربّى و غيرَ شُبهةٍ مِن دينى»؛(41) من از جانب پروردگارم بر يقينم و نسبت به دينم هيچ شبهه‏اى ندارم.

امام عليه‏السلام با آوردن چنين عباراتى و حتى سوگند به نام الهى، از جزم و قطع بى‏چون و چراى خود نسبت به صحّت و درستى راهى كه طى كرده خبر داده است.(42) اين امر به خوبى نشان مى‏دهد كه انحرافات مردم پس از رحلت پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله چنان عميق و گسترده بودند كه چهره تابناك حق و حقيقت در هاله‏اى از ابهام فرو رفته بود و همان‏گونه كه پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله پيش‏بينى كرده بودند، فتنه‏هاى گم‏راه‏كننده بسان پاره‏هاى شب به سوى مردم روى كردند. در چنين حال و هوايى، كه رو در روى حضرت على عليه‏السلام شخصيت‏هاى نامدار اسلام و صحابه پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله همچون زبير و طلحه قرار گرفتند يا ياران شب‏زنده‏دار و قرآن‏خوان حضرت على عليه‏السلام در برابرش صف‏آرايى كردند و امر بر بسيارى از بزرگان روزگار مشتبه شد و اعلام داشتند نه به كمك على عليه‏السلام مى‏شتابند و نه به دشمنى با او خواهند پرداخت، پيداست كه صرف علم و آگاهى كفايت نمى‏كند، بلكه نوعى بصيرت و بينش لازم است كه مه‏شكن و شبهه‏برانداز باشد. و اين خصلتى بود كه حضرت على عليه‏السلام از آن بهره كامل داشت و هر كدام از ياران ايشان همچون عمّار، كه بهره لازمى از آن داشت، توانست در كنار امام باقى بماند.

خصلت ديگرى كه امام عليه‏السلام خود را بدان متصف مى‏داند، يقين در برابر شك و ترديد است؛ يعنى امام خود را نسبت به همه حقايق آسمانى و معارف الهى و هر آنچه دين پيام‏آور آن بوده، چنان در مرتبه‏اى از يقين و قطع مى‏داند كه ذرّه‏اى شك و ترديد در آن راه نمى‏يابد:

«ما شَككتُ فِى الحقِّ مُذ أُريتُه»؛(43) از هنگامى كه حق بر من نمايانده شده، درباره‏اش ترديد نكرده‏ام.

اين جمله از نظر زمان، فراگيرى دارد؛ يعنى از نخستين لحظات آشنايى امام عليه‏السلام با اسلام در خانه پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و در زمانى كه تنها ده سال داشت تا لحظه ابراز اين كلمات را دربرمى‏گيرد. عدم رهيافت شك و ترديد در حق‏شناسى در اين گستره از حيات امام عليه‏السلام حكايت از ژرفاى ايمان ايشان دارد. بدون ترديد، به خاطر برخوردارى از ايمانى چنين راسخ بود كه در همان اوان راه، از سوى پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به عنوان جانشين و خليفه ايشان معرفى شد.(44)



3. مقام‏هاى اخلاقى

كراهت و ناخشنودى امام عليه‏السلام در بيان سجاياى اخلاقى و مقامات معنوى خويش نسبت به ساير زمينه‏ها نمود بيشترى دارد، به ويژه در عرصه ارتباط عبودى با خداوند. در اين عرصه، كمتر سخنى به چشم مى‏خورد كه نشانگر مرتبه عبوديت و مقام بندگى و ميزان عبادت‏هاى آشكار و پنهان ايشان باشد. مراتب عبوديت امام عليه‏السلام به‏گونه‏اى بود كه امام سجّاد عليه‏السلام، كه خود در اثر كثرت عبادت به «سيدالساجدين» و «زين‏العابدين» ملقّب شد، در برابر عبادت على عليه‏السلام اظهار عجز و ناتوانى مى‏كند.(45)

بارى، ناچيز دانستن عبادت در برابر عظمت و نعمت‏هاى خداوند، شعار اولياى الهى است: «و ما عَبدناكَ حقَّ عبادتِك.»(46)

محورهاى سجاياى معنوى و اخلاقى امام عليه‏السلام عبارتند از:

الف. تقوا و پرهيزگارى: بدون ترديد، هر كه با نهج‏البلاغه و ساير كلمات امام على عليه‏السلام آشنا باشد، در نخستين نگاه درمى‏يابد كه تقوا و پرهيزگارى و ترغيب مردم به آن از عمده‏ترين دغدغه‏هاى فكرى و ذهنى امام عليه‏السلام بوده است، به‏گونه‏اى كه در كمتر خطبه يا نامه يا كلمات قصار است كه به صراحت يا اشاره به آن توجه نشده باشد. نقطه اوج اين امر خطبه «همام» است كه امام چنان با عشق و سوز و از اعماق وجود خود، صفات پرهيزگاران را برمى‏شمرند كه همام ـ مخاطب اين خطبه ـ درجا جان به جان‏آفرين تسليم مى‏كند.

گذشته از خوى و سيره عملى سراسر آميخته با تقواى الهى، اهتمام امام عليه‏السلام به تقوا در گفتار ايشان و در توصيف خود نيز منعكس شده است. امام در فرازى از نامه سراسر درد و رنج خود، به عثمان بن حنيف، حاكم بصره، پس از تبيين زهد و دنياگريزى خود و بسنده‏كردن به كمترين متاع آن چنين آورده‏اند: «خوشا كسى كه به آنچه پروردگارش بر عهده وى نهاده، پرداخته است و در سختى‏اش با شكيبايى ساخته، و به شب ديده بر هم ننهاده، و چون خواب بر او چيره شده بر زمين خفته و كف دست را بالين قرار داده، در جمعى كه از بيم روزِ بازگشت، ديده‏هاشان به شب بيدار است و پهلوهاشان از خوابگاه بركنار و لب‏هاشان به ياد پروردگار تر و گناهانشان زدوده است از آمرزش خواستن بسيار.»(47)

و آن هنگام كه سخن برخى به گوش آن حضرت مى‏رسد كه مى‏گويند: معاويه از على عليه‏السلام زيرك‏تر و به سياست آگاه‏تر است، برآشفته شده، مى‏فرمايد: «به خدا سوگند! معاويه از من زيرك‏تر نيست، اما شيوه او پيمان‏شكنى و گناه‏كارى است. اگر ناخشنودى از نيرنگ نبود، من از همه مردم زيرك‏تر بودم، اما هر نيرنگ و پيمان‏شكنى گناه است، و هر چه گناه است موجب تاريكى دل. و روز قيامت نيرنگ‏باز پرچمى دارد كه به آن شناخته مى‏شود.»(48)

ب. زهد و دنياگريزى: شايد بالاترين سكّوى دنياپرستى و دنيازدگى حكومت و زمام‏دارى باشد؛ زيرا قدرت و مال در يك‏جا جمع مى‏شوند؛ اگر شخصى طالب جاه و مقام باشد حكومت بالاترين مقام اجماعى را به همراه مى‏آورد، و اگر طالب مال و ثروت باشد خزانه و بيت‏المال در اختيار والى است، و اگر طالب شهوت و شهوت‏رانى باشد امن‏ترين جا براى او دارالاماره است كه نگاه شحنه و شلاق داروغه و داد قاضى و تيغ جلاّد هرگز بدان راه نمى‏يابند. بدين دليل است كه دنياخواهان هماره حكومت و زمام‏دارى را هرچند در پهنه كوچكى از دنيا باشد، براى خود آرزو داشته‏اند.

اما اميرمؤمنان عليه‏السلام با نشستن بر كرسى خلافت و برخوردارى از همه امتيازات زمام‏دارى بر سرزمين گسترده اسلامى آن روز، خلافت را با صرف نظر از آثار مثبت آن تا فروترين حد متصور، خرد و ناچيز ساخت، تا بدانجا كه آن را از نعلين پينه‏زده خود، كه به نظر ابن عبّاس فاقد قيمت بود،(49) يا از عطسه‏زدن بز، پست‏تر شمرد،(50) در حالى كه مى‏توانست از لذت‏هاى دنيا بهره برگيرد؛ چنان كه خود فرمود:

«لوشئتُ لاهتديتُ الطريقَ الى مُصفّى هذا العسلِ و لُبابِ هذا القمحِ و نسائجِ هذا القَزِّ»؛(51) اگر مى‏خواستم، مى‏توانستم به اين عسل مصفّا و مغز گندم و بافته‏هاى ابريشم راه ببرم و از آن‏ها بهره برگيرم.

اما دامن خود را از چنين آلايشى پيراسته نگاه داشت:

«هيهاتَ أن يَغلبنى هواىَ»؛(52) دور است كه هواى نفسم بر من چيره گردد.

امام در دوران خلافت، به دو جامه فرسوده و دو قرص نان بسنده كرد. تازه با اين زهد شگفت‏آورش، كه به تصريح خود، ديگران توان انجام آن را ندارند، در ادامه همين نامه آورده است كه مى‏خواهد نفس خود را بيش از اين با تقوا رياضت دهد و كار زهد و دنياگريزى را به جايى برساند كه به لقمه‏اى نان با اندكى نمك دمساز باشد: «سوگند به خدا ـ جز آنكه مشيّت الهى را استثنا كنم ـ نفس خود را چنان رياضت دهم كه اگر گرده نانى براى خوردن يافتم شاد شود، و از نان‏خورش به نمك خرسند گردد، و چشم‏خانه را چنان واگذارم تا همانند چشمه‏سارى كه از آب تهى شده باشد، همه اشكش روان گردد.»(53)

امام هدف خود را از به دست گرفتن قدرت چنگ زدن به حطام دنيا نمى‏داند، بلكه از باب پيمانى مى‏داند كه خداوند از علما گرفته است تا در برابر ستم ستمگران و به غارت رفتن حق ستم‏ديدگان سكوت نكنند و از اين راه، بتوانند دين الهى را به پاى دارند و احكام و حدود خداوند را احيا نمايند.(54)

امام عليه‏السلام در فرازى ديگر از نهج‏البلاغه، زهد خود را چنين ترسيم كرده است:

«واللّهِ لَقَد رقعتُ مِدرَعتى هذه حتَّى استحييتُ مِن راقِعها و لَقد قالَ لي قائل ألا تَنبِذُها؟ فقلتُ: أُغرُبْ عنّى فَعِندَ الصباحِ يَحمَدُ القومُ السُّرى»؛(55) به خدا، چنان اين جامه پشمين خود را پينه زده‏ام كه از پينه‏كننده آن شرم كردم. يكى به من گفت: آن را دور نمى‏افكنى؟ گفتم: از من دور شو كه هنگام صبح راه‏سپاران ستايش مى‏شوند.

امام عليه‏السلام در جاى ديگر نيز حكومت را با صرف نظر از جنبه‏هاى الهى و حق‏ستانى آن، از كفش فاقد قيمت خود نيز كم‏بهاتر دانسته است.(56) در فرازى ديگر، دنيا را در خطابى آتشين چنين مخاطب مى‏سازد:

«يا دنيا! يا دنيا! اليكِ عَنّى، أبى تعرّضتِ اَم الىَّ تشوّقتِ لاحانَ حينُك هَيهاتَ غُرّي غَيري، لاحاجةَ لى فيكِ قَد طلَّقتُكِ ثلاثا لارجعةَ فيها»؛(57) اى دنيا! اى دنيا! از من دور شو. با خودنمايى، فرا راه آمده‏اى؟ يا شيفته‏ام شده‏اى؟ زمان تو فرا نرسيده است. هرگز! غيرمرا بفريب. مرا به تو نيازى نيست. من تو را سه طلاقه كرده‏ام كه در آن بازگشتى نيست.

دنيا از نگاه حضرت على عليه‏السلام گاه به مارى سمّى ماند كه ظاهرش بس نرم و لطيف است، اما در باطن سم مهلك دارد،(58) و گاه بسان استخوان مردار خوكى در دست شخص جذامى،(59) و گاه بسان برگى خرد در دهان ملخ.(60)

چنين به نظر مى‏رسد كه زهد حضرت على عليه‏السلام پس از به دست گرفتن خلافت در مقايسه با قبل، شدت بيشترى گرفت. امام عليه‏السلام خود سرّ اين شدت زهد را الگو بودن زندگى پيشوايان براى عامّه مردم مى‏داند؛ چنان‏كه وقتى بنا به درخواست يكى از ياران نزديك خود، به نام صعصعة بن صوحان، برادر او علاء را، كه به يكباره و يكسره از دنيا بريده بود، به حضور طلبيد، او را دشمن خود خطاب كرد. علاء پرسيد: اگر دنياگريزى ناپسند است، پس چرا شما چنين زهد مى‏ورزيد؟ امام عليه‏السلام در پاسخش فرمود:

«وَيحكَ! انّى لستُ كاَنتَ، اِنّ اللّه تعالى فرَضَ على أئمّةِ العدلِ أن يُقدّروا أنفسَهم بِضَعفَةِ الناسِ كَيلا يَتبيَّغَ بالفقيرِ فقرَه»؛(61) واى بر تو! من مانند تو نيستم. خداى تعالى بر امامان عدل واجب فرموده است كه نفس خود را با مردم ضعيف قياس كنند تا رنج فقر، فقير را به هيجان درنياورد و هلاك نسازد. 

ج. عدالت‏خواهى: حضرت على عليه‏السلام نماد عدالت است. بدون ترديد، وقتى نام «عدالت» برده شود نخستين نمونه و الگوى آن، كه بلافاصله به ذهن بسيارى از دوست و دشمن تداعى مى‏شود، نام «على عليه‏السلام » است. عدالت على عليه‏السلام چنان در دل‏ها تأثير مى‏گذارد كه جرج جرداق، انديشه‏ورز مسيحى كه به ظاهر همكيش با حضرت على عليه‏السلام نيست، با نگاشتن كتاب شيوايى با عنوان الامام على صوت العدالة الانسانيه، از مقام منيع و منش عدالت‏مدارانه امام با تمام اخلاص تمجيد مى‏كند.(62)

حضرت على عليه‏السلام نه تنها در دوران حكومت، بلكه در تمام دوران حيات خود، به عدالت عشق ورزيد و هماره بر محور آن گام نهاد و عدالت در تمام عرصه‏هاى زندگى فردى و اجتماعى ايشان تجلّى يافته است.

شيدايى امام عليه‏السلام و پاى‏بندى ايشان به عدالت را در اين فراز نهج‏البلاغه مى‏توان به نظاره نشست:
«واللّهِ لَأَن اَبيتَ على حَسَكِ السَعدانِ مُسهّدا و اُجَرَّ فِى الاغلالِ مُصَفّدا أحَبُّ اِلَىّ مِنْ أنَ الَقىَ اللّهَ و رسولَهُ يومَ القيامةِ ظالما لِبعضِ العبادِ و غاصِبا لشى‏ءٍ مِن الحُطامِ»؛(63) به خدا سوگند! اگر شب را بر خار سعدان بيدار بگذرانم، يا مرا در غل‏ها و زنجيرهاى بسته بكشانند، بيشتر دوست دارم از اينكه خدا و رسول او را روز قيامت، در حالى كه به برخى از بندگان ستمى روا داشته باشم و چيزى از مال دنيا را غصب كرده باشم، ملاقات كنم.

در ادامه همين خطبه مى‏فرمايد: «واللّهِ، لو أُعطيتُ الاقاليمَ السبعةَ بما تحتَ أفلاكِها على أنْ أعصىَ اللّهَ في نملةٍ أَسلُبُها جُلبَ شعيرةٍ ما فَعلتُ»؛(64) به خدا سوگند! اگر هفت اقليم را با هرچه زير افلاك آن است به من بدهند تا با نافرمانى خدا، پوست جوى را از دهان مورى بربايم، چنين نخواهم كرد.

امام عليه‏السلام چنان بر عدالت پاى مى‏فشرد كه با ديدن صحنه تلخ و دردآلود فقر و فلاكت برادرش عقيل و فرزندان ژوليده او، بر عواطفش غلبه كرد و با داغ كردن و نزديك ساختن آهن تفتيده و برخاستن ناله عقيل، به او نهيب زد كه على عليه‏السلام طاقت آتش سوزان عذاب الهى را ندارد.(65)

همين عدالت‏خواهى امام عليه‏السلام باعث شد تا دوستانى سست‏بنياد و دنياخواه از همراهى امام عليه‏السلام فاصله گرفته، رهسپار شام و هم‏نشين سيم و هم‏سفره معاويه شوند،(66) تا بدان‏جا كه بعضى از دوستان حضرت به ايشان خرده گرفتند و از او خواستند قدرى در اجراى عدالت كوتاه آيد. امام عليه‏السلام برآشفتند و از آنان گله كردند كه چرا چنين انتظارى از آينه حق‏خواهى دارند؛ فرمود:

«أتَامرونى اَن أَطلُبَ النَصرَ بالجورِ فيمَنْ وَلّيتُ عليه؟ واللّهِ ما أطورُ به ما سَمَر سميرٌ و ما أمَّ نجمٌ فِى السّماءِ نجما. لو كان المالُ لي لَسوَّيتُ بينَهم، فكيفَ و اِنّما المالُ مالُ اللّهِ؟»(67) آيا به من فرمان مى‏دهيد تا از راه ستم كردن بر كسى كه مرا به او ولايت داده‏اند پيروزى به دست آورم؟ به خدا سوگند! تا دهر افسانه بقا سرايد و اختران در پى يكديگر بچرخند، به چنين كارى نزديك نشوم. اگر مال از آنِ من بود، همانا ميان مردم به تساوى تقسيم مى‏كردم؛ تا چه رسد به اينكه اين مال، مال خداست!

د. شجاعت: شجاعت از صفات اخلاقى و حدّ اعتدال يكى از چهار قوّه اساسى روان آدمى (يعنى قوّه غضبيه) به حساب مى‏آيد. حد افراط آن تهوّر و حد تفريط آن جُبْن است. علماى اخلاق معتقدند: شجاعت بسان پستانى مى‏ماند كه جود، كرامت انسانى و خوش‏خُلقى از آن سيراب مى‏شوند.(68) از اين‏رو، صفت «عدالت»، كه جامع بين صفات معتدل نفسانى است، بدون وجود شجاعت امكان‏پذير نيست. به عبارت روشن‏تر، بدون برخوردارى از صفت شجاعت، كمال انسانى تحقق نمى‏يابد. و چون ما حضرت على عليه‏السلام را انسان كامل، بلكه كامل‏ترين انسان پس از پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله مى‏شناسيم، برخوردارى ايشان از صفات كمال از جمله شجاعت، بديهى است.

البته متكلّمان به اين صفات كمال از زاويه ديگرى كه ضرورت برخوردارى امام از صفات كمال و عارى بودن از صفات نقص است، نگريسته و به اثبات آن پرداخته‏اند.(69)

امام عليه‏السلام در اين باره، در فرازى از خطبه «قاصعه» مى‏فرمايد:

«اَنَا وضعتُ فِى الصغرِ بكلاكلِ العَربِ و كَسَرْتُ نَواجَم قرونِ ربيعةَ و مُضَر»؛(70) من در خردى، بزرگان عرب را به خاك انداختم و شاخ سركردگان ربيعه و مُضَر را درهم شكستم.

و در جاى ديگر فرمود: «پيش از آنكه بيست ساله شوم، وارد عرصه جنگ و جنگاورى شدم.» و فرمود:«ما ضَعُفْتُ و ما جَبُنتُ»؛(71) ناتوان نشدم و ترس در من راه نيافت.

امام عليه‏السلام شجاعت خود را تا بدان پايه مى‏داند كه معتقد است: اگر تمام عرب به جنگ با ايشان بپاخيزند به آنان پشت نخواهد كرد:«واللّهِ لو تظاهرتِ العربُ على قِتالى لَما ولّيتُ عَنها»؛(72) به خدا! اگر تمام عرب در جنگ با من پشت به هم دهند، من به آنان پشت نخواهم كرد.

در فرازى ديگر از نهج‏البلاغه، اين شجاعت خود را به‏گونه‏اى عميق‏تر ترسيم كرده، فرموده است: «سوگند به خدا! اگر من به تنهايى در حالى با آنان روبه‏رو شوم كه تمام زمين را لبريز كرده باشند، باكى نخواهم داشت و وحشتى به خود راه نخواهم داد.»(73)

آيا هيچ انسان شجاع و در عين حال، راست‏گويى را در طول تاريخ بشر سراغ داريم كه اين‏چنين با استوارى و راست‏قامتى بگويد: اگر تمام زمين را دشمنان لبريز كنند، بيمى به دل راه نخواهم داد؟! البته امام عليه‏السلام منشأ اين شجاعت بى‏نظير خود را يقين بى‏پايان به راه و مرام و منش خود و انتظار ثواب و لقاى الهى مى‏داند.(74)

به دليل چنين شجاعتى است كه حضرت على عليه‏السلام هرگز از مرگ نترسيد، بلكه به آن بيش از طفل به پستان مادر أنس و الفت داشت.(75) هزار ضربه شمشير را از مردن در بستر شيرين‏تر مى‏شمرد، و وقتى ضربت ابن ملجم بر فرق مباركش فرود آمد، خود را بسان تشنه‏كامى مى‏دانست كه به چشمه آب رسيده، يا جوينده‏اى كه به خواسته خود دست يافته است.(76)

ه. انجام وظايف زمام‏دارى: زمامداران از نگاه امام على عليه‏السلام وظايف بس مهمى بر عهده دارند كه بخشى از آن‏ها عبارتند از: 1. قاطعيت در اجراى عدالت؛ 2. يارى ستم‏ديده و مقابله با ستمگر؛ 3. اقامه حدود الهى؛ 4. حاكميت ارزش‏هاى دينى؛ 5. اصلاح و عمران بلاد؛ 6. پرداخت حقوق مالى مردم؛ 7. قاطعيت در برخورد با دشمن؛ 8. تأمين امنيت؛ 9. مردم‏دارى؛ 10. مردمى بودن؛ 11. پرهيز از استبداد؛ 12. پرهيز از چاپلوسان؛ 13. پرهيز از تبعيض‏هاى ناروا؛ 14. ساده‏زيستى؛ 15. رسيدگى به امور رعيّت.

حال اگر همين وظايف را بر دوران حكومت آن حضرت تطبيق كنيم، چنان‏كه دوست و دشمن اعتراف كرده‏اند، حكومت آن حضرت تبلور عينى اين تكاليف بود؛ يعنى امام عليه‏السلام حقّانيت گفتار خود را در عمل به اثبات رساند: «اى مردم! سوگند به خدا، شما را بر اطاعتى ترغيب نكردم، مگر آنكه در انجام آن بر شما پيشى گرفتم، و شما را از معصيتى نهى نكردم، مگر آنكه پيش از شما از آن اجتناب كردم.»(77)

نامه تابناك آن حضرت به مالك اشتر منشور عدالت و حقوق همه انسان‏ها، اعم از مؤمن و كافر، و صالح و ناصالح در عرصه زمام‏دارى است و به قول جرج جرداق، به رغم آنكه در هزار و چهارصد سال پيش و بدون وجود هر حقوقدان و دانشكده‏هاى حقوق و كميته‏هاى چندصد نفره تنظيم شده، از چندين نظر، بر اعلاميه حقوق بشر سازمان ملل متحد برترى و امتياز دارد.(78)

حضرت على عليه‏السلام در اجراى عدالت چنان قاطع بود كه بلافاصله پس از به دست گرفتن زمام خلافت، در نخستين خطبه‏اى كه ايراد كرد ضرورت اصلاح ساختار اجتماعى و اجراى كامل عدالت اجتماعى را ضرورى دانست و با قدرت اعلام نمود كه تمام حق كشى‏ها و تبعيض‏ها و به غارت بردن اموال بيت‏المال را، حتى اگر مهر زنان شده باشد، به جاى نخستين آن بازخواهد گرداند.(79)

و آنچنان بر آن اصرار ورزيد كه سرانجام، جان خود را بر سر همين راه نهاد؛ چنان كه گفته‏اند: «قُتل اميرالمؤمنينُ فِى محرابِ عبادته لشدِّة عدله.» و در يارى ستم‏ديده و ستيز با ستمگر، چنان پافشارى داشت كه اساسا معتقد بود: به همين خاطر خلافت را به عهده گرفته و به خاطر آن براى خلافت ارزش قايل است. و وقتى با خبر شد سپاه شام خلخال از پاى زنى ذمّى به ستم درآورده است، چنان برآشفت كه مرگ را در اثر شنيدن اين خبر دردناك روا شمرد.(80) در اقامه حدود الهى نيز چنان استوار بود كه در دوران حكومت ويران عثمان حدّ شراب‏خوارى را بر وليد بن عقبه، كه از تبار خليفه بود، جارى كرد.(81) و وقتى مطّلع شد يكى از نزديكان او اموال بيت‏المال بصره را برداشته و نزد معاويه رفته است، نامه‏اى آتشين براى او نگاشت و فرمود: حتى اگر حسن و حسين مرتكب سرقت شده باشند، حد الهى را درباره آنان جارى مى‏سازم.(82)

هر نامه و پيغامى كه براى كارگزاران مى‏فرستاد، آنان را به تقوا و اجراى امر و نهى الهى و حاكميت ارزش‏هاى اخلاقى دعوت مى‏كرد، تا بدان‏جا كه حاكم خود، عثمان بن حنيف، را تنها به اين خاطر كه در سفره‏اى حاضر شده بود كه فقرا در آن حضور نداشتند، سخت مورد عتاب و نكوهش قرار داد.(83) شهرها در دوران حكومت امام در اثر گماشتن كارگزاران عادل و شايسته رو به عمران و آبادى گذاشتند و سهم مردم به طور يكسان و بدون ملاحظه اين و آن، به آنان پرداخت شد.(84)

امام عليه‏السلام در برخورد با دشمنان خود، چنان قاطع بود كه در مبارزه با سه طيف ناكثان، قاسطان و مارقان، ذرّه‏اى سستى به خود راه نداد و چشم فتنه را از كاسه بيرون كشيد و آن را در نطفه خفه كرد(85) و خود را چنان ندانست كه در خواب بماند تا دشمن در بيخ گوش او پيش آيد،(86) و در سال آخر خلافت، مردم را به خاطر سستى در همراهى با خود براى جنگ با معاويه و جلوگيرى از هجوم و شبيخون سپاه او، به شدت مورد نكوهش قرار داد.

تأمين امنيت از نگاه امام چنان ضرورى است كه در پاسخ به شعار «لا حُكمَ الا لِلّه» خوارج، معتقد بود كه مردم حتى به حاكمى فاسق براى تأمين امنيت نيازمندند.(87)

اين‏ها و صدها نمونه ديگر به خوبى نشان مى‏دهند كه امام عليه‏السلام به طور كامل، به آنچه درباره وظايف زمامداران باورمند است، در مقام عمل پايبند بوده.

جالب آنكه امام عليه‏السلام در لابه‏لاى گفتار خود، از دوران زمام‏دارى خويش دفاع كرده و آن را موفق ارزيابى نموده است. ايشان در لابه‏لاى اين سخنان، به اجراى كامل عدالت، اجراى حدود الهى، حاكميت ارزش‏هاى انسانى، تعليم و تأديب مردم و... اشاره كرده است.

در فرازى از نهج‏البلاغه درباره حكومت خود چنين آورده است: «آيا حكم قرآن را ميان شما جارى نداشتم؟ و آيا ثقل اصغر (حسن و حسين عليه‏السلام ) را در ميان شما نگذاشتم؟ هر آينه در ميان شما مراتب ايمان را ثابت گرداندم و به حدود حلال و حرام آگاهتان ساختم و از دادگرى خود لباس عافيت بر شما پوشانيدم و با قول و فعل خود، كار نيكو را در ميان شما گستردم و اخلاق كريمه خود را به شما ارائه نمودم.»(88)

امام در اين فراز، بر اجراى كامل احكام و حدود قرآن و ارزش‏هاى اخلاقى در عرصه حكومت خود پاى فشرده است؛ چنان‏كه تصريح نموده با عدالت خود، عافيت را به مردم ارزانى داشته و با قول و فعل نيك خود، سيماى حكومت اسلامى را به تصوير كشيده و بالاتر از همه آنكه با سجاياى اخلاقى، كه از خود ارائه كرده، الگويى زنده و كارآمد براى حق‏پويان عرضه داشته است؛ چنان‏كه خود معتقد است:

«مَن نَصبَ نَفسُه لِلنّاسِ اماما فَليبدأ بِتعليمِ نفسِه قَبلَ تَعليمِ غيرِه»؛(89) آنكه خود را پيشواى مردم قرار مى‏دهد، بايد پيش از تعليم ديگران، به تعليم خود بپردازد.

در جاى ديگر، ضمن تأكيد بر حسن معاشرت خود با مردم، اعلام مى‏كنند كه آنان را از ذلّت و خوارى رهانيده است.(90)

در فرازى ديگر چنين مى‏فرمايد:

«اَيُّها الناسُ اِنّى قَد بَثَثتُ لكم المواعظَ الّتى وَعظَ الانبياءُ بِها اُمَمهُم و أدّيتُ اِليكم مَا أدّتِ الاوصياءُ الى مَن بعدهَم و اَدّبتكُم بِسَوطي فَلَم تَستقيمُوا»؛(91) اى مردم! من پندهايى در ميان شما پراكندم كه پيامبران به امّت‏هاى خود مى‏گفتند و چيزهايى به شما گفتم كه جانشينان به كسانى كه پس از آنان بودند، و شما را با تازيانه موعظه خود ادب كردم.

خود آن حضرت در خطبه‏اى بيان نمودند كه يكى از حقوق مردم بر زمامداران تعليم و تأديب آن‏هاست.(92) در اين فراز نيز اعلام كرده‏اند كه به اين حقوق عمل كرده و مسئوليت خود را در قبال آن‏ها انجام داده‏اند. بخش نخست گفتار امام تعليم مردم در خارج ساختنشان از جهل و گم‏راهى، و بخش دوم خطبه تربيت و تأديب اخلاقى آنان است.



4. ملازمت با پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله

از جمله امتيازات منحصر به فرد اميرمؤمنان عليه‏السلام، كه در نهج‏البلاغه مكرّر بر آن انگشت گذاشته شده، ملازمت و پيوستگى دايم با پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله است. طولانى‏ترين فراز نهج البلاغه، كه به اين امر پرداخته، خطبه «قاصعه» است:

«... من او را پيروى مى‏كردم؛ آنسان كه بچه شتر مادر خود را پى‏روى مى‏كند. هر روز از اخلاق خود، از فضيلتى آشكار رايتى برمى‏افراشت و به من فرمان مى‏داد كه از او پى‏روى كنم. هر سال در حراء مجاور مى‏گرديد و من او را مى‏ديدم و جز من او را نمى‏ديد. در آن روزها، اسلام در خانه‏اى نبود، جز رسول‏اللّه صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و خديجه، و من سومين آنان بودم. نور وحى و رسالت را ديدم و بوى نبوّت را شنيدم. هنگامى كه وى بر او صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نازل شد، ناله شيطان را شنيدم. گفتم: اى رسول خدا! اين ناله چيست؟ فرمود: "اين شيطان است. همانا كه از عبادت خود مأيوس شده است. آنچه را تو مى‏شنوى من مى‏شنوم، و آنچه را من مى‏بينم تو مى‏بينى، جز آنكه تو پيامبر نيستى، اما تو وزيرى و بر خير و نيكويى هستى".»(93)

اين ملازمت با شيفتگى و دل‏بستگى هر چه تمام‏تر، با بدان‏جا ادامه يافت كه سر پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله هنگام وفات، بر دامن حضرت على عليه‏السلام بود و با يارى فرشتگان، پيامبر را غسل دادند و بر ايشان نماز گزاردند.(94)

دل‏دادگى به پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و تأثّر از دست دادن اين وجود گران‏مايه چنان امام را مشغول ساخت كه وقتى عبّاس، عموى پيامبر، از جمع‏شدن گروهى در «سقيفه» و انتخاب خليفه خبر آورد، امام عليه‏السلام بدان با بى‏اعتنايى برخورد كرد، و احترام به جنازه پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله را مهم‏تر از هر چيز شمرد.(95)

چنان‏كه از گفتار امام عليه‏السلام برمى‏آيد، ايشان دو بهره اساسى از همراهى با پيامبر برد: 1. بهره تربيتى؛ 2. بهره علمى. در بُعد تربيتى، همين بس كه آن حضرت خود را تربيت شده پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله مى‏داند.(96)

و چنان‏كه از خطبه «قاصعه» هويداست، پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله از روز نخست، تربيت همه‏جانبه روحى و اخلاقى حضرت على عليه‏السلام را وجهه همّت خود ساخت. گويا آن حضرت از جانب خداوند مأموريت داشت كه حضرت على عليه‏السلام را به دست خود تربيت نمايد.

اگر پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله آيينه تمام‏نماى حق و تبلور صفات كمال الهى و انسانى است، بايد على عليه‏السلام را نيز آيينه تمام‏نماى پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله دانست. در عظمت شخصيت پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله، كه منصب معلمى براى حضرت على عليه‏السلام برعهده داشت، همين بس كه اميرمؤمنان عليه‏السلام با وجود برخوردارى از چنان روحيه شجاعت و جنگاورى، در توصيف شجاعت پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله مى‏فرمايد: «وقتى تنور جنگ داغ مى‏شد، ما به پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله پناه مى‏برديم كه او از همه كس شجاع‏تر و به دشمن نزديك‏تر بود.»(97)

در بيان بهره‏برى علمى حضرت على عليه‏السلام از پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نيز همين بس كه على عليه‏السلام باب شهر علم پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و گنجور آن دانش بيكران است.(98)

امام عليه‏السلام در فرازهايى از نهج‏البلاغه تصريح مى‏كند كه قرآن و سنّت را به يُمن ملازمت با پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرا گرفته است؛(99) چنان‏كه در تمام مواردى كه از وقوع رخدادهايى در آينده خبر داده يا با رخدادى خاص مواجه مى‏شد، اعلام مى‏كرد كه پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله اين دانش‏ها را به او آموخته و او را نسبت به وقوع اين حوادث، اطمينان داده است.(100) بدين‏روى، بر اين جمله پاى مى‏فشرد كه نه من دروغ مى‏گويم و نه به من سخن ناراستى ابلاغ شده است:

«واللّهِ ما كتمتُ وشمةً و لا كذبت كذبةً و لقد نُبّئتُ بهذا المقامِ و هذا اليومِ»؛(101) به خدا سوگند كه هيچ كلمه‏اى را ناگفته نگذاشتم و هيچ سخنى به دروغ نگفتم و همانا كه مرا به اين مقام و اين روز آگاهى داده‏اند.

و در جاى ديگر، درباره راست‏گويى رساننده ـ يعنى پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ـ و عدم جهل شنونده ـ يعنى خود ـ مى‏فرمايد: «ما كَذبَ المُبلّغِ ولا جَهِلَ السامعُ»؛(102) نه رساننده دروغ گفته و نه شنونده جاهل است.

---

پى‏نوشتها:
1- منظور آيات هشتم ونهم ازاين سوره است.
1. دكتراى علوم قرآن و حديث و عضو هيأت علمى پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى.
2. نهج‏البلاغه، انتشارات دارالهجرة قم، خطبه 216، ص 335.
3. همان، نامه 28.
4. همان، حكمت، 322.
5. همان، حكمت، 37.
6. محمدباقر مجلسى، مرآة العقول، ج 3، ص 19 ـ 20.
7. ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، ج 20، ص 296.
8. محمد حمدى رى‏شهرى بمساعدة محمدكاظم الطباطبائى و محمود الطباطبائى، موسوعة الامام على بن ابى طالب عليه‏السلام، ج 8، ص 192 ـ 188.
9. محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 41، ص 313 و ص 354.
10. نهج‏البلاغه، خطبه 149.
11. همان، خطبه 93.
12. همان، خطبه 93.
13. همان، خطبه 147.
14. همان، خطبه 3.
15. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابى طالب، ج 1، ص 3222 / ابن طاووس، سعد السعود، ص 228 / محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 40، ص 173.
16. محمد محمدى ر‏شهرى بمساعدة محمدكاظم الطباطبائى و محمود الطباطبائى، پيشين، ج 8، ص 418، به نقل از: علامه مامقانى، تنقيح المقال، ج 1، ص 403.
17. نهج‏البلاغه، خطبه 5.
18. همان، خطبه 116.
19. همان، خطبه 175.
20. همان، خطبه 93.
21. همان، خطبه 57.
22. همان، خطبه 93 و 151.
23. همان، خطبه 105 و 158.
24. همان، خطبه 73.
25. همان، خطبه 101 و 138. دربره مخاطب اين خطبه‏ها اختلاف است، ولى بيشتر آن‏ها را ناظر به عبدالملك بن مروان دانسته‏اند. نك: ابن ابى الحديد، پيشين، ج 7، ص 99.
26. همان، خطبه 116.
27. همان، خطبه 16.
28. همان، خطبه 47.
29. همان، خطبه 128.
30. همان، خطبه 128.
31. همان، خطبه 103 و 108 و 156 و 147.
32. همان، خطبه 138 و حكمت 209.
33. ابن ابى الحديد، پيشين، ج 8، ص 175.
34. همان، ج 8، ص 215.
35. نهج‏البلاغه، خطبه 128.
36. همان، خطبه 189.
37. براى تفصيل بيشتر، ر. ك: شيخ طوسى، تفسير تبيان، ج 2، ص 326 / سيدمحمدحسين طباطبائى، الميزان، ج 2، ص 348ـ350.
38. نهج‏البلاغه، خطبه 10.
39. همان، نامه 62.
40. همان، خطبه 97.
41. همان، خطبه 22.
42. همان، خطبه 197.
43. همان، حكمت 184.
44. پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در حديث «بدء الدعوة»خطاب به اطرافيان و خويشان خود فرمود: «اِنّ هذا أخى و وصيّى و خليفتى فيكم فاسمعوا له و اطيعوهُ.» (ابن شهر آشوب، پيشين، ص 8)
45. محمد بن يعقوب كلينى، اصول كافى، ج 8، ص 131 و ص 163.
46. شيخ مفيد، الاختصاص، ص 353.
47. نهج‏البلاغه، نامه 45.
48. همان، خطبه 200.
49. همان، خطبه 33.
50. همان، خطبه 3.
51. همان، نامه 45.
52. همان.
53. همان.
54. همان، خطبه 3.
55. همان، خطبه 160.
56. همان، خطبه 33.
57. همان، حكمت 77.
58. همان، نامه 68.
59. همان، حكمت 236.
60. همان، خطبه 224.
61. همان، خطبه 209.
62. اين كتاب در پنج جلد توسط منشورات دار مكتبة الحياة، چاپ شده و چنان‏كه در مقدمه آن آمده، به زبان‏هاى فارسى، هندى و انگليسى ترجمه شده است.
63. نهج‏البلاغه، خطبه 224.
64. همان.
65. همان.
66. نك: محمد محمدى رى‏شهرى بمساعدة محمدكاظم الطباطبائى، محمود الطباطبائى، پيشين، ج 7، ص 37 ـ 45. در اين كتاب، نام نُه تن از ياران امام عليه‏السلام كه در اثر برنتابيدن از عدالت ايشان به شام نزد معاويه گريخته‏اند، آمده است.
67. نهج‏البلاغه، خطبه 126.
68. براى تفصيل بيشتر، نك: ملامهدى نراقى، جامع السعادات، ج 1، ص 50 و 208.
69. مرحوم علاّمه حلّى در تبيين ضرورت افضليت امام عليه‏السلام بر ديگران در ابعاد گوناگون، چنين آورده است: «و يدل تحت هذا الحكم كون الامام أفضل فى العلم و الدين و الكرم و الشجاعة و جميع الفضائل النفسانية والبدنية.» (شرح تجريد الاعتقاد، ص 366)
70. نهج‏البلاغه، خطبه 192.
71. همان، خطبه 104.
72. همان، نامه 45.
73. همان، نامه 62.
74. در ادامه همين نامه آورده است: «و اِنّى الى لقاءِ اللّه و حسنِ ثوابِه لمنتظرٌ راجٍ»؛ من به ديدار و پاداش نيك الهى منتظر و اميدوارم.
75. امام عليه‏السلام در اين‏باره فرموده‏اند: «واللّه لابن أبى طالبٍ آنسُ بالموتِ مِن الطفلِ بثدىِ أُمّه.» (نهج‏البلاغه، خطبه 5.)
76. سخن امام عليه‏السلام چنين است: «واللّه ما فجأنى من الموتِ واردٌ كرهته و لاطالعٌ أنكرتُه، و ما كنتُ الاّ كقاربٍ وَرَدَ و طالبٍ وجَدَ و ما عنداللّه خيرٌ للابرار»؛ به خدا سوگند كه مرگ چيزى نبود كه ناگهان بر من تاخته باشد و من آن را ناخوشايند شمارم يا ناگهان روى نموده باشد و من آن را ناروا دانم. من همچون تشنه‏كامى بودم كه نزديك چشمه‏سار باشد و بر آن فرود آيد، و همچون پى‏جويى كه به مطلوب رسيده باشد، و آنچه نزد خداوند است براى نيكان بهتر است. (همان، نامه 23).
77. همان، خطبه 175.
78. جرج جرداق، الامام على صوت العدالة الانسانيه، ج 1، ص 106 / و نيز نك: صافى گلپايگانى، رمضان در تاريخ، ص 278 ـ 284.
79. نهج‏البلاغه، خطبه 16.
80. همان، خطبه 27.
81. محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 44، ص 81.
82. نهج‏البلاغه، نامه 41. در اينكه مخاطب اين نامه كيست، ميان شارحان نهج‏البلاغه، اختلاف‏هاى چشمگيرى وجود دارند. نك: حبيب‏الله هاشمى خوئى، منهاج البراعه، ج 20، ص 75 / محمّدجواد مغنيه، فى ظلال نهج‏البلاغه، ج 3، ص 560 / حاج ملاّ صالح قزوينى، شرح نهج‏البلاغة، ج 3، ص 250 / شيخ محمدتقى تسترى، بهج الصباغة، ج 13، ص 457. ابن ابى الحديد، پيشين، ج 16، ص 455 / ابن ميثم بحرانى،شرح نهج‏البلاغه، ج 2، ص 408. براى تفصيل بررسى آراء، نك: على اكبر ذاكرى، سيماى كارگزاران على بن ابى طالب عليه‏السلام، 485 ـ 550.
83. نهج‏البلاغه، نامه 45.
84. براى آشنايى با سيره اميرمؤمنان عليه‏السلام با كارگزاران خود ر. ك: على اكبر ذاكرى، پيشين.
85. امام عليه‏السلام فتنه جمل را چنان خطرناك مى‏دانست كه تنها خود را قادر به فرونشاندن آن مى‏شناخت. نك: نهج‏البلاغه، خطبه 93.
86. همان، خطبه 6.
87. همان، خطبه 40.
88. همان، خطبه 87.
89. همان، حكمت 73.
90. همان، خطبه 159.
91. همان، خطبه 182.
92. همان، خطبه 34.
93. همان، خطبه 192.
94. سخن امام عليه‏السلام چنين است: «و لقد قبض رسول اللّه صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و اِنّ رأسه لعلى صدرى، و لقد سالت نفسه فى كفّى فاَمرتها على وجهى و لقد ولّيتُ غسله صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و الملائكةُ اعوانى»؛ رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در حالى پرواز كرد كه سرش روى سينه‏ام بود و روحش در ميان دستم از تنش جدا شد و من دستانم را [به تبرّك] بر چهره‏اش كشيدم و خود كار تغسيل او را برعهده گرفتم، در حالى كه فرشتگان يارى‏ام مى‏دادند. (همان، خطبه 197.)
95. صائب عبدالحميد، تاريخ الاسلام السياسى و الثقافى، ص 290.
96. محمّد محمّدى رى‏شهرى، ميزان الحكمه، 1416، قم، دارالحديث، ج 1، ص 58.
97. نهج‏البلاغه، ترجمه محمد دشتى، بخش حكمت، ص 211 ذيل فصل تذكر فيه شيئا من غريب كلامه المحتاج الى التفسير.
98. فرمايش رسول اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله : «أنا مدينة العلم و علىّ بابها» براى نمونه ر. ك: شيخ صدوق، الخصال، ص 574 / ابن شهر آشوب، پيشين، ج 1، ص 314.
99. نهج‏البلاغه، خطبه 210.
100. همان، خطبه 128.
101. همان، خطبه 16.
102. همان، خطبه 101.

---

منبع: فصلنامه شيعه شناسي، شماره 10