آنچـه ميخوانيد وصيت امام علي (ع)بـه فرزندش امام حسن(ع)است كـه
پـس از بـازگشـت از صفـيـن در قـريـه "حـاضـريـن" نـوشـت. وصيتي و
سفارشي كـه بـه همـه فرزندان اسلام وعموم مومنـان است.
" فرزندم اين نامـه‌از پدريست كـه گرمي آفتـاب زندگيش بـه سردي و
غروب مينشيند.معترف به مصائب توانسوز روزگار است و سال و ماه و ساعات
از او روي برتافته‌اند،و هر دم بمرگ نزديك ميشود. پدري كه بـه
پيشامدهـاي اين اين جهـان نـاپـايدار و بي مقدار ،سر فرود آورده و در
خـانـه مردگـان سكني خـواهد گزيدو فردا بعزم سفـري جاودانه از اين گيتي
كوچ خواهد كرد. چنين پدري بـه فـرزند جـوانش ـ كـه آرزومند چيزي است
كه آنـرا نميـابد ـ سخن ميگـويد فـرزندي كـه ـ بهـر حـال مـانند تمـام
موجودات ـ هلاك خواهد شد وآماج تيرهاي بلا و هدف درد ها ورنجهـا و گروگان
مصائب سخت روزگـار غدار است.موجودي كـه خدنگهـاي زهرآگين و تلخ را
نشانـه است و بـه اضط‌رار اسير چنين ناگواريهـاي نـاپـايدار است.سـوداگر
سراي فريب و فسـاد و وامدار مـرگهـا و نابودي ها،هم پيمان و آميخته با
غمها و قرين و جليس با محنتها نـشــانــه و هـدف افـتهــا و شهـيـد هــوي
و هــوس ديگـران و سرانجام...جانشين مردگان است.
اينك پس از ثنا و ستايش پـاك آفريدگـار و درود فراوان بر رسول خدا، پسرم
تو بدان: من آن هنگام در چيزي كه برايم اشكار گرديده مينگرم .چـون
ميبينم جهـان از من روي ميگيرد و روزگـار بـا من به سركشي ميگرايد و
آخرت از من استقبال ميكند،احساس ميكنم كه هر چيز ديگر از يادم ميرود و
جز بكار خويش بچيزي رغبت ندارم. امّا لحظ‌ـه اي كـه فـارغ از ديگران
غم خويش ميخورم و هوس مرا آسوده ميگذارد حقيقت در برابرم رخ مينمـايد و
جلـوه گـر ميشـود. چنين كيفيتي است كه مرا بكوشش و تلاش واميدارد،كـه
بي ترديد بازيچـه نيست و از آميختگي بدروغ و ريا، فرسنگها بدور است. نيك
كه مينگرم تو را جزيي از خود مـيابم‌ـ نـه خط‌اگفتم ـ بلكـه تو همـه
وجود مني و چنان آميختـه با مني كـه اگر چيزي بتو روي آورد،درست مانند
انست كـه بمن روي آورده است.از اينرو اگر مرگ تو را فراگيرد، چنان است
كـه مرا گرفتـه . بدين سبب كار تو مرا در اندوه افكنده،بدانگونـه كـه
كـار خودم مرا بـه غم و افسـوس ميكشاند.بنابراين وصيت خويش را بر تو
نوشتم در حـالي كـه خواه براي تو بمـانم يـا بميرم از اجراي آن بدست
تو دل قـوي دارم و مط‌مئن هستم.
پسـرم تـو را بپـرهيـزگـاري و تـرس از عقـوبت خدا و متـابعت و
فرمـانبرداري از آفريدگـار وصيت وسفـارش ميكنم . ويرانـه دل را بنور
تابناكش آباد گردان، در رشته مهر با او ببندگي و دلسپاري چنگ بـزن.زيـرا
هيچ رشتـه و پيـوندي استـوار تـر ازپيـوستگي و همبستگي با ذات لايزال
كردگار متعال نيست.
دل بـه حكمت و مـوعظ‌ت شـاد وپـاك بگردان وبـا يـاد مرگ در زهد
وپارسايي بكوش‌و نرم رفتار ونيك گفتار باش .پيوسته بيقين ايمان خويش را
قوي كن و تقدير مرگ را بخود بقبولان و نفس خـود را بـه اعتراف در
ناپايداري دنيا وادار سـاز.آلام و آزار و مصـائب سخت روزگار را بـه او
بنمـايـان ،و زشتي دهر و نـا ملايمـات روزهـا را نكـتــه بــه نكـتــه
بـرايـش بـرخـوان و اورا بـتـرسـان .
با دفتر زندگي گذشتگان اورا آشنـا سـاز و حوادث و رويدادهـايي را كـه بر
آنهـا گذشتـه است براي او بـاز گو. نفس خـويش را در بارگاه هاي ويران
سفر ده و بگذار آثـار آنهمـه قدرت و عظ‌مت را نيك بنگرد ودريابد كـه از
كجا تـا بكجـا رسيده‌اند و چگونـه از دوستان جدا شده اند ودر سراهاي تنگ و
تـاريك مـانده‌اند.در اين موقع بخويش فكر كن كـه دير يا زود تو نيز
همچون يكي از تن هاي تنهاي آنها خواهي بود.
" پسر, خانـه ايمان و آرامگاه خويش سامان ده و جهان جـاودان را بسراي
نـا پـايدار مفروش. سخني كـه نيك نميداني مگو و پيرامون آنچـه مـربـوط
بتـو نـيست گفتگـو مكـن. در هـر راهـي كـه گـام مـينهي ، مبـادا به
گمـراهي بـرسي.زيـرا در گمـراهي و سـرگـرداني خويشتن داري بسي بهتر از
انجام كاري است كه سرانجامش هراس است و نگونباري. مروج نيكوكاري باش
تـا خود از نيكو كـاران گردي . پيوستـه با دست و زبان نيكان رابـه
كـارهـاي پسنديده تشويق كن و از كردار نكوهيده باز دار، وهر چند كـه
ميتواني، با بدكـاران و پليد فكران مياميز واز آنها دوري گزين. در راه
خدا جهاد كن چنان جنگ وجهادي كه شايسته قدر اوست.هر جا ودر هر موقعيتي
هر چند كه سختي كشي و به رنج افتي، براي حق و عدالت قيـام كن.در كـار
دين پيوستـه دانشجو بـاش و خـويشتن را بناملايمات عادت ده. صبور بودن
در راه حق،نيكخويي است. در همـه كارهـا بكردگـار خويش توكل كن زيرا تو
بـه پنـاهگـاهي استوار و نيرومند روي آورده‌اي. آنگاه كـه دست نيـاز
بسوي خداي آوري، با همـه دل و جان نيازمند باش. زيرا وجود و كرم تنها
از خداست. در كارها بسيـار از او طلب خير و نيكي كن، و در وصيت و سفارش
من انديشه بكار بند وچيزي را از ياد مبر. زيرا نيكوترين گفتار سخني‌است
كـه شنونده را سودي سرشار و بهره‌اي بيشمار بخشد, سخن پاك و نيك آن
نيست كـه بهره‌اي نرسـاند و آموختن دانشي كـه پسنديده نيست بي تـرديد
علم و عملش هم سـودمند نخـواهـد بـود. فرزندم! به خود مينگرم كه خرد
سالي و جواني بـه پيري و سالخوردگي رسـانيده‌ام و سستي و نـاتواني در
وجودم خـانـه كرده، از اينرو در وصيت بتو شتافتم. ديدم در آن حكمت و
عبرتي است. بيم داشتم كه مبادا مرگم فرا رسد، و آنچه در خاط‌رم ميگذرد
بتو نرسانده باشم و يا همانگونه كه تنم را ضعف و سستي فرا ميگيرد،
انديشـه‌ام نيز سستي پذيرد و سخنان بسياري ناگفتـه ماند.ترسيدم كـه
مبادا پيش از آنكـه وصـايـايم را بشنوي هـوس بر تـو چيره گردد و فتنـه و
آشوبهـاي دنيـا همچـون اشتري مست و سركش، تـو را بعصيـان كشد.
دل جوان همچون زمين بكر و خاك پاك است. هر دانـه اي كـه در آن افتد
نشو و نما يابد. از اينرو پيش از آنكـه خاك دلت ناپـاك و سخت شـود، و
عقل و خردت اسيـر هـوس گـردد در تـربيتت كـوشيدم. من با دانش خويش
بسوي تو شتافتم تا اينكه تو نيز در درك حقايق بشتابي و درست بدانسان
كـه آزمودگان و تجربـه ديدگـان ، كيفيت كار خود را ميشناسند، تو نيز بكـار
خويش آگـاه گردي. اگر چنين كني ، بي نياز از رنج و معاف از آزمون و
تجربه خواهي شد. آنچه ما از دانش و معرفت و ايمـان كسب نموده‌ايم تو
نيز همـانهـا را بدست آر چـه بسيار چيزهايي كـه بر مـا پوشيده بود بر تو
عيـان گردد. " فـرزنـدم! اگـر چـه عـمـر من هـمچـون كسـاني كـه پـيش از
مـن بـودند درازنبود، اما با همـان مهلت كوتـاه، بديده كـاوشگري در
كارشان نگريستم و در چندو چون كار و اخبار و سرگذشت زندگيشـان انديشه
كردم و در احوال و اوضاع بازماندگانشان، مط‌العـه نمودم و چنان در اين
بحر مستغرق بودم كه دريافتم خودم هم يكي از آنها هستم بلكـه ـ فراتر
از اين ـ در سير تاريخ و چگونگي زندگيشـان چنان با آنها اميختم ، كـه
احسـاس كردم بـا اولين و آخرينشـان زندگي كرده‌ام! آنگاه پـاكي دنيـا
را از نـاپـاكيش و سودش را از خسرانش باز شناختم. اينك از هر كاري، نيك
و پسنديده و گزيـده‌اش را براي تـو انتخـاب نمـوده و مجهـول ونـاپسندش
را از تـو دور سـاختم. آنچـه پدري مشفق و مهـربـان در حق فـرزندش روا و
سـزا ميداند ، در حق تو كردم و گفتم. و در اين سخن اراده نمـودم كـه تو
را حكمت و ادب آموزم، تا در اين عنفوان جواني و روزگار شاد كامي،تربيت
يافته و پند آموخته شوي و اراده‌ات بهـر كاري، پاك و كردارت راست باشد.
بـراي ادب آمـوزي و حكمت اندوزي ، از كتـاب خداوند مهـربـان ، ابتداي
سخن ميكنم. كتـابي و شريعتي كـه فـرامين و احكـام حلال و حرام را بما
اموخته و تجاوز و تخطي از آنها را نكوهش فرموده و ناپسند دانسته است.
بيم از آن داشتم كـه مبادا همانگونـه كـه مردم در عقايد و احكام ، از
هوسها و انديشـه هاي اشتباه خويش متابعت نمودند، تو نيز مانند آنان
بلغزش و خطا افتي. از اينرو آگاه كردنت بر آن امور نزد من سزاوارتر از
آن بود كه تو را در كار خويش رها كنم و دل از هلاك تو آسوده سـازم. بر
اين اميد كـه آفريدگار منان تو را در انجـام اين وظ‌ـايف پـاك و مقدس،
توفيق دهد و بسوي مقصد نيك هدايت فرمايد.
اكنون سفارش و توصيه من با تو چنين است:
فرزندم نيكو ترين چيزي كـه دوست دارم تو از وصيتم بجـاي آوري، پرهيز و
ترس از خداست. به آنچه آفريدگاربرتو لازم و واجب شمرده اكتفا كن و قدم
براهي گذار كه نيكان و گذشتگان و پدر و مادر و خـانواده‌ات در آن ط‌ريق
گـام نهـاده‌اند. زيرا آنـان خويشتندار و پرهيزكار و دانـا بوده، و در
اينراه چيزي را فروگذار ننموده‌اند.
همـانگونـه كـه تـو مي انديشي و مينگري آنهـا نيز فكر كردند و ديدنـد،تـا
اينكـه سـرانجـام اين دو كـار اين بـود كـه بغـايت خويشتنداري و نهايت
انجام تكليف و وظ‌يفه خود رسيدند. پس اگر نفس تو از ط‌ريق آنان سربـاز
زد و نخواست همـانسـان كـه آنـان انديشيدند و ديدند، بنگـرد و بينـديشـد و
در اين دو يقين كند، تو او را بـه متـابعت مجبور كن وخواهـان همين روش
پسنديده باش. البتـه با تحصيل و تعليم و دانايي ،آنرا بط‌لب و در سخنان
در هم و شبهـه آميز خود را رهـا مسـاز،تـا نـاگزير بمشـاجره و منازعه شوي
و پيش از انكـه پا بر اين راه گذاري ، از پروردگار ياري بخواه و براي
كسب موفقيت و اجتناب از هر بدي وياسخني كـه بـه باط‌ل آميختـه باشدو
يا بضلالت گمراهيت كشاند،تنهـا بخداوند مهربان پناه ببر و رو بسوي او آور.
آنگـاه پس از اينكـه مط‌مئن شدي كـه دلت صـاف و پـاك گشتـه،و فروتن
و فـرمـانبـردار شده، و تمركز فكر وانديشـه يـافتـه اي و مقصدت تنهـا در
اين راهست در آنچه من بتو سفارش و توصيه ميكنم، بدقت انديشـه كن. اما
اگر آنچـه را كـه خـواهـاني، از تمركز فكـر و پـاكي دل از پليدي هـابدست
نيـاوردي، بـدان كـه در اين حـال بكـور اشتـري ميمـاني كـه در ورط‌ـه
هاي وهمناك و دره هاي تنگ و تـاريك فروافتـاده است. چنين كسي كه
براه اشتباه رود و خطا كند،هرگزخواهان دين و آيين نيست‌و شبهات را با
يقين مياميزد. براي چنين كسي دست برداشتن و درنگ كردن در راه خود
بصلاح نزديك تر است.
وصيت امام على
عليهالسلام در بستر شهادت
هنگامى كه ابن ملجم - كه خدا لعنتش كند - او را ضربت زد حضرتش به حسن و حسين
عليهمالسلام چنين فرمود: «شما را به تقواى الهى سفارش مىكنم و اينكه در طلب
دنيا بر نياييد گرچه دنيا در طلب شما برآيد، و بر آنچه از دنيا محروم مانديد
اندوه و حسرت مبريد و حق بگوييد و براى پاداش (اخروى) كار كنيد و دشمن ظالم و
ياور مظلوم باشيد.
شما دو نفر و همه فرزندان و خانوادهام و هر كس را كه
اين نامهام به او مىرسد سفارش مىكنم به تقواى الهى و نظم كارتان و اصلاح
ميان خودتان، چرا كه از جدتان صلى الله عليه و آله و سلم شنيدم كه فرمود:
«اصلاح ميان دو كس از انواع نماز و روزه برتر است.»
خدا را خدا را درباه يتيمان در نظر آريد، هر روز به
آنان رسيدگى كنيد و حتى يك روز دهان آنان را خالى نگذاريد و مبادا در حضور شما
تباه شوند.
خدا را خدا را درباه همسايگان در نظر داريد، كه آنان
سخت مورد سفارش پيامبرتان هستند، پيوسته به همسايگان سفارش مىكرد تا آنجا كه
پنداشتم آنان ارث بر خواهد نمود.
خدا را خدا را درباره قرآن ياد كنيد، مبادا ديگران به
عمل به آن بر شما پيشى گيرند.
خدا را خدا را درباره نماز ياد كنيد كه آن ستون دين
شماست.
خدا را خدا را درباره خانه پروردگارتان ياد كنيد، تا
زنده هستيد آن را خالى و (خلوت) نگذاريد; كه اگر اين خانه متروك بماند ديگر
مهلت نخواهيد يافت.
خدا را خدا را درباره جهاد در راه خدا به مال و جان و
زبانتان ياد آريد، و بر شما باد به همبستگى و رسيدگى به يكديگر، و بپرهيزيد از
قهر و دشمنى و بريدن از هم. امر به معروف و نهى از منكر را رها نكنيد كه
بدانتان بر شما چيره مىشوند آن گاه دعا مىكنيد ولى مستجاب نمىگردد.
اى فرزندان عبدالمطلب! مبادا شما را چنان بينم كه به
بهانه اينكه اميرالمؤمنين كشته شد دستبه خون مسلمانان بيالاييد; هش داريد كه
به قصاص خون من جز قاتلم را نبايد بكشيد; بنگريد هر گاه كه من از اين ضربت او
جان سپردم تنها به كيفر اين ضربتيك ضربتبر او بزنيد و اين مرد را مثله نكنيد.
(2) چرا كه از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم شنيدم كه مىفرمود: «از مثله
كردن بپرهيزيد گرچه با سگ هار باشد.» (3)
از وصيت ديگر آن حضرت پيش از شهادت و پس از ضربت زدن
ابن ملجم ملعون: «وصيت من به شما آن است كه چيزى را با خدا شريك مسازيد، و به
محمد صلى الله عليه و آله و سلم سفارش مىكنم كه سنت او را ضايع مگذاريد. اين
دو ستون را به پاداريد و اين دو چراغ را افروخته بداريد، و تا از جاده حق منحرف
نشدهايد هيچ نكوهشى متوجه شما نيست. من ديشب يار و همدم شما بودم و امروز مايه
عبرت شما گشتهام و فردا از شما جدا خواهم شد. خداوند من و شما را بيامرزد.
اگرزنده ماندم خودم صاحب اختيار خون خود هستم و اگر فانى شدم فنا ميعادگاه من
است، و اگر بخشيدم بخشش مايه تقرب من به خدا و نيكويى براى شماست; پس شما هم
ببخشيد «آيا نمىخواهيد كه خدا هم شما را ببخشايد؟» (4) به خدا سوگند هيچ
حادثهاى ناگهانى از مرگ به من نرسيد كه آن را ناخوش دارم، و نه هيچ وارد
شوندهاى كه ناپسندش دانم; و من تنها مانند جوينده آبى بودم كه به آب رسيده، و
طالب چيزى كه بدان دستيافته است; «و آنچه نزد خداستبراى نيكان بهتر است» (5)
و (6)
از اين كه فرمود: «به خدا سوگند هيچ حادثهاى ناگهانى
از مرگ به من نرسيده كه...» معلوم مىشود كه امام عليهالسلام پيوسته از روى
شوق در انتظار شهادت به سر مىبرده و مىدانسته است كه آنچه پيامبر راستگوى
امين صلى الله عليه و آله و سلم به او خبر داده ناگزير فراخواهد رسيد چنانكه
قيامت آمدنى است و شكى در آن نيست و وعده او ترك و تخلف ندارد و آن حضرت با دلى
پر صبر در انتظار آن بود و - بنا به نقل گروهى از دانشمندان مانند ابن عبدالبر
و ديگران - مىفرمود: «شقىترين اين امت از چه انتظار مىبرد كه اين محاسن را
از خون اين سر سيراب سازد؟» و بارها مىفرمود: «به خدا سوگند كه موى صورتم را
از خون بالاى آن سيراب خواهد كرد.»
منبع:
فصلنامه حكومت اسلامي ، شماره 37
