اخلاق قرآنی
درباره حضرت رسول اکرم (ص) وارد شده است که اخلاق ایشان قرآن بود: «کان خلقه
القرآن» (مسند احمد بن حنبل، ج6، ص163، 91)؛ یعنی اگر عصاره زندگی رسول مکرّم
اسلام صلی الله علیه و آله و سلم به شکل کتاب تدوین یابد، قرآن کریم خواهد بود
و اگر قرآن کریم به صورت یک انسان درآید، رسول خدا (ص) خواهد شد. شاگردان مکتب
پیامبر (ص) نیز که یکی از آنان استاد علاّمهِ بود، به همان اندازه که به پیامبر
(ص) انتساب و اقتدا داشتند، اخلاقشان قرآنی بود.
علاّمه طباطبایی فرهیخته ای بود دارای عدل، تقوا، تواضع، ادب، زهد، احسان،
قناعت، صفا، صمیمیت، رأفت و دیگر فضایل قرآنی انسانی، زیرا وی عمری در خدمت
قرآن کریم زندگی کرد و درباره قرآن سخن گفت، نگاشت و نشر داد و بر این پایه، هم
معارف قرآن در جانش مستقر شده بود و هم آثار قرآن مجید در سیره آموزنده او به
خوبی مشهود بود.
هر آیه ای را که خدای سبحان در قرآن کریم نصب العین انسان کامل می داند، در
سیمای این مرد بزرگ و مفسّر عظیم الشأن یافت می شد. مجلس او مجلس ادب اسلامی و
خلق الهی و سرشار از برکات علمی و معنوی بود و «ترک اولی» کمتر در ایشان اتفاق
می افتاد. نام هیچ کس را به بدی بر زبان نمی راند و بدِ کسی را نمی خواست، بلکه
خیر و سعادت همگان را آرزو داشت.
اگر رنجی به ایشان می رسید، برای رضای خداوند، صابرانه آن را تحمّل می کرد و
شکیبایی را از دست نمی داد. صبر و شکر ایشان فراوان و اهل حلم و انابه بود و
چون در برابر حق خاضع بود، هرگز به فکر جاه و مقام نبود و در مجالس ایشان هرگز
زخارف دنیا مطرح نمی شد و هیچ گاه سخن از این نبود که چه کسی به چه مقام و
نوایی رسیده است.
ایشان نسبت به پرسش گران، بسیار رئوف و مهربان بود و در مجالس به هر پرسشی پاسخ
مناسبی می داد و ویژگی پیامبر (ص) «بِالمُؤمِنینَ رَءوفٌ رَحیم» (سوره توبه،
آیه 128) در حدّ و سعه وجودی ایشان آشکار بود. وی سعی داشت هر سؤالی را که در
زمینه معارف و حقایق الهی از ایشان می شد، پاسخ گوید؛ پاسخی درخور و شایسته فهم
پرسشگر.
از حضرت عیسی (ع) سؤال شد که با چه کسی همنشین باشیم؟ فرمود: در مجلس کسی حضور
یابید که دارای سه ویژگی باشد: 1. دیدار او شما را به یاد خدا اندازد. 2. گفتار
و اندیشه او بر منطق و دانش شما بیفزاید و فرهنگ فکری او بالندگی دهد.3. کردار
او شما را به آخرت تشویق کند.
این سه اصل در وجود علاّمهِ مشاهده می شد؛ هم تقوا و وارستگی داشت و از این رو
بین حق و باطل به خوبی تشخیص می داد و هم نورانیتی داشت که در حدّ خود در هیچ
مسئله ای از مسائل جهان بینی، معرفتی و شهودی، درمانده و بدون تحلیل نبود و در
واقع، خداوند معلّم او بود و استادانی چیره دست را به تربیت او واداشت و از
شاگردانی دانشمند برخوردار شد که هر یک در آسمان فضیلت و معرفت، ستارگانی بودند
که گرداگرد آفتاب وجودش می گشتند و پس از وفاتش سپهر دانش را زینت بخش گشتند.
زهد
دنیا کوچک تر از آن بود که ایشان را به خود وابسته کند و رازش این است که
خداوند در قرآن به پیامبر اکرم (ص) می فرماید: درخت دنیا هرگز برای کسی میوه ای
نمی شود که از آن خرسند گردد، بلکه ثمر آن هماره در حدّ شکوفه است و وقتی این
شکوفه بخواهد میوه شود، بر اثر سرمای زودرس می ریزد.
پیامبر (ص) نیز توجّه می دهد که دنیاگرایان در سرزمین سردسیری درخت غرس کرده
اند و نمی دانند که چنین درختی هرگز میوه نمی دهد.
بنابراین، زندگی دنیا در حدّ یک شکوفه است و هرگز به بَر نمی نشیند و دنیا چون
انسان را از یاد خدا غافل می کند، پَست است و جاه، مال، فرزند و همسر هم
احیاناً در مظانّ آن قرار می گیرند، از این رو علاّمه هرگز در فکر میوه چیدن از
این درختی نبود که باری جز شکوفه ندارد.
او در برابر رزق دنیا، معارف، حقایق و علوم الهی را شجره طوبا و رزق کریم می
شمرد. این درخت طیب، ریشه، ساقه و میوه اش پاک و پاکیزه است، از این رو خود را
به مسائل دنیا متوجه و آلوده نمی ساخت.
همان زهدی که در کلمات پیشوایان دین و در آیات قرآن کریم آمده است، در وجود
علاّمه طباطبایی جلوه گر بود. در کلمات معصومان علیهم السلام زهد در دو جمله
بیان شده است: «هرگاه چیزی از دست دادید، اندوهگین نشوید و وقتی چیزی به شما
رسید، فرحناک نگردید؛ لِکیلا تَأسَوا عَلی ما فاتَکم ولاتَفرَحوا بِما ءاتکم»
(سوره حدید، آیه 23)، زیرا مواهب دنیا چنان است که با آمدنش چیز ارزشمندی نصیب
انسان نمی شود و چون می رود، شی ء ارجمندی از کف او نرفته است، پس نه آمدن آن
نشاطآور است و نه رفتن آن اندوه زا، زیرا در دادن و گرفتن آن آزمایش خداوند
است.
باری، معنای زهد، روی گردانی از چیزی است که ذاتاً کم ارزش یا بی مقدار است،
بنابراین زاهد راستین کسی است که از دنیای بی مقدار و کم ارزش اعم از مال، مقام
و جاه روی گردان باشد و ارزشی برای آن قائل نباشد و ولی زاهد خدا کسی است که از
این ناحیه، نه از کسی بهراسد و نه غم و اندوهی به خود راه دهد.
ما این حقیقت را در تمام مدتی که در محضر علاّمهِ بودیم، ادراک می کردیم. ایشان
گاهی از سالیان سختی یاد می کرد که متّفقین در تبریز بودند و هیچ گونه آرامشی
نبود.
ایشان می فرمود: «سالیانی بر من گذشت که هیچ آرامشی نداشتم»، در حالی که ایشان
بسیاری از رساله های عمیق فلسفی را در همان دوران ناآرامی آذربایجان نوشته اند.
ایشان گرچه آرامش ظاهری نداشت؛ ولی چون از بنیادی مستحکم برخوردار بود، چیزی
ایشان را متزلزل نمی ساخت و ترس و بیمی در او پدید نمی آورد که این خود نشانه
زهد است.
زهد بدین معنا نیست که انسان دنیا را برای دنیا ترک کند؛ مثلاً لباس فاخر نپوشد
و غذای مطبوع نخورد و بر مَرکب خوب سوار نشود تا نزد مردم، زاهد به حساب آید و
محبوب شود، بلکه زاهد کسی است که غیر خدا را واگذارد و خدا را ترجیح دهد؛ نه
اینکه متاع اندک دنیا را بدهد تا متاع بیشتر آخرت را دریافت کند یا مادّی را
بدهد و به خیال خود، به معنوی برسد؛ روزه بگیرد و انفاق کند تا بهشت برین را به
کف آورد.
زهد راستین برای خدا و در خفاست تا مردم نفهمند او زهد دارد؛ در سیرت، زاهد و
در صورت، عادی است، بر این اساس، ما زهد کامل را در وجود علاّمه طباطبایی می
دیدیم. البته منشأ این زهد، همان بیان نورانی امیرمؤمنان علیه السلام است که
فرمود: «عَظُمَ الخالق فی أنفسهم فصغر ما دونه فی أعینهم» (نهج البلاغه، خطبه
193)
شکیبایی و صبر
در سالیانی که به حضور علاّمه شرفیاب می شدیم - بیش از 26 سال - حوادث
توانفرسایی رخ می نمود که در طی آنها هرگز حلم و بردباری را از دست نمی داد و
به فکر انتقامجویی نبود و هر سخنی که بر ضدّ ایشان گفته یا نوشته می شد، تحمّل
می کرد.
گرچه انسانها بدون دشمنِ کینه توز نیستند؛ ولی آنان که از ولایت، نور، نبوغ و
فروغ بیشتری برخوردارند، دشمنان فراوان تری دارند: «اِنّا جَعَلنَا الشَّیطینَ
اَولِیاءَ لِلَّذینَ لایؤمِنون؛ ما شیاطین را دوست و سرپرستان کافران قرار
دادیم.» (سوره اعراف، آیه 27) چون کفّار تحت ولایت شیطان قرار دارند، قهراً با
پیامبران از درِ دشمنی وارد می شوند لیکن علاّمه هرگز دشمن را با دشمنی طرد نمی
کرد، بلکه با نیکی پاسخ می داد، زیرا قرآن فرموده است: نیکی با بدی یکسان نیست؛
بدی را به آنچه بهتر است، دفع کن، آن گاه خواهی دید کسی که میان تو و او دشمنی
است، همانند دوستی گرم و یکدل می گردد و این خصلت را جز کسانی که شکیبا بوده
اند، نمی یابند.» (سوره فصّلت، آیات 34 ـ 35) بنابراین اگر بدی را با خوبی
پاسخگو باشیم، احسان کرده ایم که بالاتر از عدالت است: «اِنَّ اللهَ یأمُرُ
بِالعَدلِ والاِحسن» (سوره نحل، آیه 90)
علاّمه طباطبایی چون صاحب بهره فراوان از علم و عمل بود، به گونه ای عمل می کرد
که دشمنِ خود را به دوست مبدّل می ساخت و با دوستان با مهرورزی رفتار می کرد،
چنان که می سراید:
همی گویم و گفته ام بارها بود کیش من مهر دلدارها
غرض آنکه سنت صابران و شیمه شکیبایان، دفع دشمنی است نه دشمن، بلکه دشمن را به
دوست متحول ساختن، شیوه شیرین و شیوای آنان است.
عمل به علوم
اگر دانشمندانِ دینی به علم خود عمل نکنند، سبب بی رغبتی مردم به دانش دین،
بلکه سبب بدبینی به اصل دین می شود. در برخی روایات آمده است که اگر دانشمندان،
علم را آن گونه که هست، حمل کنند و حق آن را ادا سازند، خداوند آنان را دوست
خواهد داشت و محبوب فرشتگان نیز خواهند بود، ولی اگر برای دنیا بار علم را به
دوش کشیدند و خشنودی خداوند را منظور نداشتند، مبغوض درگاه خداوند خواهند بود.
امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: اگر می بینید گروهی حاضر نیستند در زمره
دانشمندان علوم دینی درآیند و دانش دین را نمی آموزند، برای آن است که عالمان
دین به علم خود عمل نمی کنند: «إنّما زهّد النّاس فی طلب العلم لما یرون من
قلّة انتفاع من علم بلا عمل» (ارشاد القلوب، ج1، ص48)؛ «ربّ عالمٍ قد قتله
جهلُه و علمه معه لا ینفعه» (نهج البلاغه، حکمت 107)
این گروه از دانشمندان در حقیقت جاهل اند و دانش آنان سودی نمی بخشد، چنان که
در دعا نیز می خوانیم: خدایا به تو پناه می برم از دانشی که سود نبخشد:
«اللّهمّ إنّی أعوذ بک... من علمٍ لا ینفع» (مصباح المتهجّد، ص66؛ مفاتیح
الجنان، تعقیب نماز عصر)
استاد علاّمه طباطبایی به شایستگی، علم دینی را حمل می کرد و محبّ خدا و اولیای
الهی بود، لذا هم محبوب خدا و هم محبوب فرشتگان بود. در زیارت امین الله آمده
است: «... مُحبّةً لصفوة أولیائک، محبوبةً فی أرضک و سمائک.» (مصباح المتهجّد،
ص286)
آثار فیض الهی از بیان و بنان ایشان جاری بود و دانش او سبب فخرفروشی نشد، چرا
که از آفتهای بزرگ علم، حبّ ریاست است و این مرد بزرگ، شدیداً از آن گریزان
بود. او نمی خواست علم و دیگر حسناتی که خداوند به او افاضه کرده بود، به سیئه
تبدیل شود و ریسمان متین الهی که می تواند سبب رُقّی و صعود باشد، عامل هبوط و
سقوط گردد.
تقوای الهی
مهمترین عامل تقرّب به سوی خداوند، تقواست که ثمره امتثال دستورهای الهی است و
اساسی ترین شرطِ صلاحیتِ شاگردی خداوند، پرهیزگاری است «واتَّقوا اللهَ
ویعَلِّمُکمُ اللهُ» (سوره بقره، آیه 282) متعلّمی که فیض اسمای خدا را در
قلمرو عَین تلقّی کرد، فوز آنها را در منطقه علم فرا می گیرد و جامع بین علم و
معلوم می شود.
اینکه علاّمه طباطبایی در حدّ خود دارای قدرت تشخیص فرق بین حق و باطل و صدق و
کذب بود و توانست به خوبی از عهده سباحت در بحرِ تفسیر وحی برآید، بر اثر همان
تقوای درونی و وارستگی روحی و به سبب وعده ای بود که خداوند به تقوا پیشگان
داده و براساس آن مقرّر کرده است که انسان با تقوا در هیچ اندیشه ای وا نماند و
در هیچ مشکل علمی فرونرود و راه را با دستان خود برای اهل تقوا بگشاید: «ومَن
یتَّقِ اللهَ یجعَل لَهُ مَخرَجا» (سوره طلاق، آیه 2)
شرح صدر در مناظرات علمی
علاّمه طباطبایی در حدّ خود وارث پیامبران بود و پیامبران همواره بحث آزاد را
می پذیرفتند و با سعه صدر با آن برخورد می کردند. دعوت به بحث و احتجاج و
استدلال، شیوه ای قرآنی است و استاد علاّمهِ معتقد بود سوره «انعام»، سوره
احتجاج است و خدای سبحان در این سوره حدود چهل حجّت اقامه کرده و به احتجاج و
بحث آزاد فراخوانده است.
احتجاج هایی که از پیشوایان دین علیهم السلام به ثبت رسیده، گویای پشتیبانی
آنان از بحث آزاد است. بدیهی است که وقتی انسان باورهایی یقینی داشته و به
استواری پایه های اندیشه خود مطمئن باشد، از بحث آزاد هراسناک نیست. هراس،
زمانی رخ می نماید که انسان از سرچشمه وحی و قرآن و سنّت بی بهره باشد.
با این پشتوانه و دستمایه شرح صدر است که انسان می تواند ریاست و سروری کند و
جمله زیبای «آلة الرّیاسة سعة الصدر» (نهج البلاغه، حکمت 176) مصداق تامّش همین
تریبونهای آزاد بین اندیشوران و صاحب نظران است؛ نه اعمال ریاستهای جاه طلبانه
و اتّکا بر مادّه و طبیعت و اسراف و تبذیرهای مالی.
تواضع
چنان که اشاره شد، حضرت استادِ در کمتر مسئله ای از مسائل معارف و حِکم قرآنی
بود که تحلیل شایسته ای نداشته باشد؛ ولی اگر احیاناً مسائلی رخ می نمود که
ایشان جوانب آن را کاملاً بررسی نکرده بود، با شهامت کامل می فرمود: «نمی دانم»
و این دقیقاً همان نصف علمی است که امیر مؤمنان علیه السلام تذکر داده است:
«قول لا أعلم نصف العلم» (شرح غرر الحکم، ج4، ص503) این بدان معناست که انسانها
ظرفیت فراگیری علم و کمال نامحدود را ندارند. کمال محدود آن است که انسان هرچه
را می داند، با شهامت بیان کند و اگر نمی داند نیز بگوید نمی دانم. عالم حقیقی
کسی است که آن شهامت عقلی را داشته باشد و این شهامت از نظر عقل عملی، کمال است
و چنین کمالی نیمی از دانش و نیم دیگر آن، علم است.
حضرت استادِ نسبت به همگان متواضع بودند؛ امّا تواضع و عطوفت ایشان نسبت به
شاگردان جلوه و ظهور دیگری داشت، به طوری که شاگردان را بسان فرزند خود می
دانستند و برای آنان کرامت قائل بودند. شیوه ایشان در برخورد، چنان بود که
انسان از حضور در مجلس و محضر ایشان، گذشته از بهره علمی، لذّت عاطفی می برد و
بهره وری از معارف، همراه با التذاذ از عواطف بود.
تواضع حضرت استاد مانند دیگر ویژگیهای اخلاقی آن بزرگوار، یک روش عملی بود که
بر روحیه و اخلاق اطرافیان تأثیرگذار بود و نوعی درس اخلاق به شمار می رفت. نظر
ایشان درباره درس اخلاق نیز از همین روش عملی برگرفته می شد، به طوری که در
برابر تقاضاهای مکرّری که از ایشان برای برگزاری درس اخلاق می شد،
می فرمود: اخلاق، درسی نیست، بلکه یک روش عملی است؛ باید سیره انسان و رویکرد
عملی او آموزنده باشد؛ مثلاً اگر بگوییم باید با تواضع و با توکل بود و... این
سخن، سهم ناچیزی از مشکلات اخلاقی را حلّ می کند؛ امّا وقتی خود متواضع و متوکل
بودیم و رفتار متواضعانه و متوکلانه داشتیم، دیگران با دیدن تواضع و توکل ما
متواضع و متوکل می شوند.
