1- شرح دعاى سحر (عربى)  

دعايى است كه با اين جمله آغاز مى‏شود: "اللهم انى اسالك من بهائك بابهاه و كل بهائك بهى. اللهم انى اسالك ببهائك كله. "

از امام رضا (ع) نقل شده است كه امام باقر (ع) اين دعا را در سحرهاى ماه مبارك رمضان مى‏خواندند. اين دعا شرحهاى متعددى دارد، يكى از آنها همين شرح امام خمينى است كه در سال 1347 ق. يعنى در 27 سالگى تاليف كرده‏اند.

اين كتاب از كتابهاى عرفانى حضرت امام امت است و مانند تاليف ديگر ايشان "مصباح الهدايه"، فقط كسانى كه با فلسفه و عرفان آشنايى كامل داشته باشند مى‏توانند از آن استفاده كنند.

سال تاليف اين كتاب مصادف است‏با سال ورود مرحوم شاه آبادى به قم و در اين كتاب دو جا از ايشان ياد و مطلبى نقل مى‏كنند. تاليف اين كتاب در سال اول تلمذ نزد مرحوم آقاى شاه آبادى، اين نكته را روشن مى‏كند كه حضرت امام خمينى همان طور كه خودشان در اولين برخورد و ملاقات با آقاى شاه آبادى فرموده‏اند، فلسفه را قبلا خواند بودند و در عرفان نيز كار كرده و استاد ديده بودند.

شاهد اين مطلب اين است كه يك جاى همين كتاب فرموده‏اند:

"سمعت من احدالمشايخ من ارباب المعرفة رضوان الله عليه" و در جاى سوم فرموده‏اند: " "اتفق الحضور فى محضر احد العلماء الكرام دام ظله"

كه اين تعبير مربوط به آقاى شاه آبادى نيست چون هميشه از ايشان با عبارت " شيخنا" ياد مى‏كنند. در هر حال در اين كتاب از اسرارالصلاة حاج ميرزا جواد ملكى و تعليقه آقا محمدرضا قمشه‏اى بر شرح فصوص قيصرى و شرح اسماء حاجى سبزوارى و فتوحات محيى الدين و تاويلات عبدالرزاق كاشى و شرح قيصرى بر فصوص و شرح مفتاح‏الغيب فنارى و قبسات ميرداماد و اسفار ملاصدرا و برخى كتب فيض و نيز كتاب الهيئة والاسلام مرحوم سيد هبة‏الله شهرستانى ياد و مطلب نقل مى‏كند كه اين آخرى گواه اين است كه امام خمينى كتابهاى جديد را هم مى‏خواندند.

اين كتاب كه به زبان عربى است‏با ترجمه فارسى آن پس از پيروزى انقلاب چاپ شده است. ⁽²⁾

2- مصباح الهداية ال الخلافة والولايه (عربى)  

اين كتاب در بيان حقيقت محمديه و ولايت علويه است كه با ترجمه فارسى آن پس از انقلاب چاپ شده است. تاليف اين كتاب در سال 1349 به پايان رسيده و مانند شرح دعاى سحر فقط براى كسانى كه با عرفان و اصطلاحات آن آشنايى دارند قابل استفاده است و خود حضرت امام - رضوان‏الله تعالى عليه - در پايان رساله فرموده‏اند:

"خاتمه و وصية: اياك ايها الصديق الروحانى ثم اياك . . . ان تكشف هذه الاسرار لغيراهلها . . . و اياك ان تنظر نظرالفهم فى هذه الاوراق الا بعدالفحص الكامل عن كلمات المتالهين من اهل الذوق و تعلم المعارف عنداهلمها من المشايخ العظام والعرفاء الكرام والافمجرد الرجوع الى مثل هذه المعارف لايزيد الا خسرانا ولا ينتج الا حرمانا. " امام خمينى - رضوان الله عليه - در كتابهاى ديگر خود مانند " سرالصلاة" و "تعليقه بر شرح نصوص" به اين كتاب ارجاع مى‏دهند و مى‏گويند در آن كتاب اين مطلب را تحقيق كرده‏ايم. در اين كتاب از "شرح توحيد صدوق" قاضى سعيد قمى و نيز " البوارق الملكوتيه" او و "مفتاح الغيب" قونوى و "شرح نصوص" قيصرى و "شرح قصيده" ابن فارض عبدالرزاق كاشى و "تعليقه بر شرح نصوص" قيصرى و نيز رساله در تحقيق " اسفار اربعه" هر دو از آقا محمدرضا قمشه‏اى مطالبى نقل مى‏شود و مورد انتقاد قرار مى‏گيرد. و همچنين از محيى الدين احيانا مطلبى نقل مى‏كنند و از استادشان آقاى شاه آبادى، چند جا با تجليل فراوان ياد و مطالبى نقل مى‏نمايد.

3- لقاء الله (فارسى)  

مقاله‏اى است در اين موضوع به زبان فارسى در هفت صفحه كه در آن از استادشان مرحوم آقاى شاه آبادى ياد مى‏كنند. اين مقاله يا رساله در پايان كتاب لقاءالله مرحوم حاج ميزا جواد ملكى چاپ شده است.

4- سر الصلاة، صلاة العارفين يا معراج السالكين (فارسى)  

اين كتاب براى خواص از اهل عرفان و سلوك نوشته شده و تاريخ پايان تاليف آن سال 1358 ق. است و تا حال دوبار چاپ شده است كه بار اول مستقل و بار ديگر در يادنامه شهيد مطهرى - رحمة الله عليه - چاپ شده است.

در اين كتاب از اسرارالصلاة شهيد ثانى و مرحوم آقاى شاه آبادى ياد مى‏شود و نيز به شرح اربعين خود ارجاع مى‏دهند كه معلوم مى‏شود شرح اربعين را پيش از سرالصلاة نوشته‏اند يا هنگام نوشتن سرالصلاة آن كتاب هم در دست تاليف بوده است. در صفحه 67 چاپ اول آن مى‏خوانيم:

"فرضا كه از عرفا كسى را نمى‏شناسى، از علماى بزرگ معرفت و اخلاق، آنها را كه پيش همه، علماى مسلمند پيروى كن; مثل جناب عارف بالله و مجاهد فى سبيل‏الله مولانا سيدابن طاووس - رضى الله عنه - و مثل مولانا عارف بالله سالك الى الله شيخ جليل بهائى - قدس سره - و شيخ ارباب معرفت مولانا محمدتقى مجلسى - رضوان الله عليه - و شيخ محدثين فرزند بزرگوار او مولانا مجلسى - رحمة‏الله - و كتاب "شرح فقيه" مولانا مجلسى اول كه يكى از كتابهاى نفيس جليل القدر است و فارسى است مطالعه نما و اگر نفهميدى از اهلش سوال كن و در آن كنزهايى معرفت است و همين طور كتب عزيزه شيخان نراقيان (ملامهدى نراقى و ملااحمد نراقى) و از علماى معاصر كتب شيخ جليل‏القدر عارف بالله حاج ميرزا جواد تبريزى - قدس سره - را مطالعه كنيد.

5- تعليقه على شرح فصوص الحكم (عربى)

فصوص الحكم تاليف محيى الدين عربى و شرح آن از محمود قيصرى است و امام خمينى شرح فصوص را در هفت‏سالى كه از محضر مرحوم آقاى شاه آبادى استفاده مى‏كردند، نزد ايشان خوانده و تاريخ تاليف اين تعليقه هم همان سالهاست. در اين تعليقه به مصباح الهدايه خود ارجاع مى‏دهند و از مرحوم آقاى شاه آبادى نيز ياد مى‏كنند. كتاب شرح فصوص 495 صفحه است كه تعليقه امام تا صفحه 396 آن است.

اين تعليقه را حضرت امام خمينى در حواشى نسخه چاپى شرح فصوص نوشته بودند و ظاهرا به دست عمال شاه مخلوع، جزو كتابهاى غارت شده ايشان، غارت شده بود، ولى خوشبختانه پس از انقلاب در همدان پيدا و به بيت‏حضرت امام تحويل داده شد و به صورت زيبايى چاپ گشت. اين تعليقه براى كسانى كه شرح فصوص را نزد استاد مى‏خوانند، مفيد است.

 

6- تعليقه على مصباح الانس (عربى)

مفتاح غيب الجمع والوجود تاليف صدرالدين محمدبن اسحاق قونوى و شرح آن به نام مصباح الانس تاليف محمدبن حمزة بن محمد عثمانى معروف به ابن فنارى است. امام خمينى مصباح الانس را تا صفحه 44 از سال 1350 تا 1354ق. نزد مرحوم آقاى شاه آبادى خوانده است. در صفحه اول كتاب مرقوم داشته‏اند:

"قد شرعنا قرائة هذا الكتاب الشريف لدى الشيخ العارف الكامل استاذنا فى المعارف الالهيه حضرة الميرزا محمدعلى شاه آبادى الاصفهانى دام ظله فى شهر رمضان المبارك سنة 1350ق. "

و در صفحه 44 نوشته اند:

"الى هنا قرات الكتاب عند شيخنا العارف الكامل الشاه‏آبادى روحى فداه و قداتفق انتقاله الى طهران مضرت محروما من فيضه دام ظله" امام خمينى - رضوان الله عليه - اين تعليقه را ظاهرا در همان زمان كه مصباح الانس را نزد مرحوم آقاى شاه آبادى مى‏خواندند، نوشته‏اند و پس از رفتن ايشان به تهران تعليقه را ادامه داده‏اند تا صفحه 132 مصباح‏الانس، و تاريخ پايان تاليف 1355 در قصبه خمين است. (مصباح الانس داراى 343 صفحه است) .

اين تعليقه به صورت زيبايى به ضميمه تعليقه بر شرح فصوص در سال 1406 چاپ شده است.

 

7- تعليقه على شرح حديث راس الجالوت (عربى)

قاضى سعيد محمدبن محمد مفيد قمى از دانشمندان و عرفاى قرن يازدهم، تاليفات فراوانى دارد كه يكى از آنها شرح حديث راس الجالوت است كه در ذريعه حاج آقا بزرگ در حرف "شين" ياد شده و متاسفانه نويسنده، اين رساله را هنوز زيارت نكرده است. گويا مقصود از حديث راس الجالوت همان احتجاج حضرت رضا (ع) با اصحاب اديان مختلفه است كه قسمتى از آن احتجاج با راس الجالوت يهودى است. حديث در توحيد و نيز عيون اخبارالرضا شيخ صدوق و احتجاج طبرسى و جلد دهم بحارالانوار و جلد دوم مسندالرضا نقل شده.

امام خمينى - رضوان‏الله عليه - تعليقه‏اى بر اين رساله قاضى سعيد نوشته‏اند كه در جلد 26 ذريعه صفحه 285 چاپ مشهد ياد شده و هنوز به چاپ نرسيده است.

 

8- شرح حديث راس الجالوت (عربى)

امام خمينى علاوه بر تعليقه‏اى كه ياد شد مستقلا شرحى بر اين حديث نوشته‏اند كه تاريخ تاليف آن بنا بر آنچه در كتاب آيينه دانشوران آمده است، 1348 مى‏باشد و اين رساله هم متاسفانه هنوز چاپ نشده است.

 

9- شرح حديث راس الجالوت (عربى)

مرحوم سيدريحان الله يزدى در آيينه دانشوران مى‏نويسد:

از نوشته‏هاى ايشان است تعليقاتى بر رساله قاضى سعيد قمى در شرح حديث راس الجالوت، با دو شرح ديگر از خود ايشان و تاريخ انجام آن، 1348 مى‏باشد. بنابراين امام خمينى دو شرح بر اين حديث نوشته‏اند.

 

10- تفسير سوره حمد (فارسى)  

تفسيرى است عرفانى بر سوره حمد كه امام خمينى در سالهاى اول پيروزى انقلاب در پنج جلسه بيان فرمودند و مكرر چاپ شده است. امام خمينى در كتاب سرالصلاة، سوره حمد و توحيد را به طور مختصر با اشاراتى عرفانى تفسير كرده‏اند. به صفحات 139 تا 151 چاپ 1360 شمسى مراجعه شود. و نيز در كتاب "آداب الصلاة" سوره حمد و توحيد و اناانزلناه را به گونه‏اى مفصلتر تفسير كرده‏اند.

البته در اين كتاب اخير مى‏خواسته‏اند مطالبش براى همگان مفيد باشد; اما به فرموده خودشان در تفسير سوره قدر، مطالبى فرموده‏اند كه فقط خواص مى‏توانند از آن استفاده كنند. به صفحه 152 تا 243 آداب الصلاة مراجعه شود. در صفحه 243 فرموده‏اند:

"با آنكه بناى نويسنده در اين رساله آن بود كه از مطالب عرفانى غيرمانوس با نوع، خوددارى كنم و فقط به آداب قلبيه صلاة اكتفا كنم، اينك مى‏بينم كه قلم طغيان نموده و در خصوص تفسير سوره شريفه، بيشتر از موضع قرارداد خود، تجاوز نمودم، چاره‏اى جز آن نيست كه اكنون از برادران ايمانى و دوستان روحانى معذرت خواهى كنم. "

بنابراين تفسير سوره از قرآن مجيد را به سبك تفسير عرفانى از امام خمينى (س) در دست داريم. البته يك جلسه هم حضرت امام راجع به سوره علق مطالبى بيان فرمودند كه اين سخنرانى هم به عنوان تفسير سوره علق به ضميمه تفسير سوره حمد به چاپ رسيده است.

 

11- الحاشيه على الاسفار (عربى)

امام خمينى - رضوان الله عليه - از مدرسين اسفار ملاصدرا بوده و گويا حواشى بر اين كتاب داشته باشند; زيرا يكى از فضلاى حوزه علميه قم حاشيه‏اى از ايشان در مجله كيهان انديشه نقل كردند به اين شرح:

صدرالمتالهين در اسفار جلد ششم صفحه دو ماهه درباره حديث "ماترددت فى شئ انا فاعله كترددى فى قبض روح عبدى المومن" مى‏گويد: فما معنى التردد المنسوب اليه؟ والذى سخ الهذا الراقم المسكين . . . حضرت امام خمينى در حاشيه اسفار به كلام ملاصدرا اشكال نموده و فرموداند: آنچه ملاصدرا ذكر كرده، علاوه بر آنكه فى نفسه از معناى حديث دور است، ملائمت و تناسبى هم با ذيل حديث ندارد و سپس حضرت امام مطلب را ادامه داده‏اند.

به كيهان انديشه شماره يازده و هجده مقاله مفهوم تردد در احاديث مراجعه شود. نويسنده غير از اين حاشيه در فلسفه از حضرت امام تاليفى سراغ ندارد والله العالم.

12- آداب الصلاة (فارسى)

اين كتاب را پس از "سرالصلاة" نوشته‏اند و در آغاز آن فرموده‏اند:

ايامى چند پيش از اين رساله‏اى فراهم آوردم كه به قدر ميسور از اسرار الصلاة در آن گنجانيدم و چون آن را با حال عامه تناسبى نيست در نظر گرفتم كه سطرى از آداب قلبيه اين معراج روحانى را در سلك تحرير در آورم شايد برادران ايمانى را از آن تذكرى و قلب قاسى خود را تاثرى حاصل آيد.

در اين كتاب، تفسير سوره‏هاى حمد و توحيد و قدر به گونه‏اى عرفانى و نسبتا مفصل آمده است. امام خمينى - رضوان‏الله عليه - در اين تاليف به تعليقه فصوص و مصباح‏الهداية خود ارجاع داده و از مرحوم آقاى شاه آبادى ياد و مطلب نقل مى‏كنند و ضمنا يك جا كتاب سير و سلوك منسوب به سيد بحرالعلوم را ياد و مى‏گويند: انتساب اين كتاب به آن حضرت مورد ترديد است.

كتاب آداب الصلاة با تصرفاتى توسط حضرت آقاى فهرى در دو جلد چاپ شده است. ضمن تشكر از سعى ايشان در نشر آثار امام، لازم بود اين كتاب به طور كامل و بدون هيچ‏گونه تصرفى مستقلا چاپ و منتشر شود كه اخيرا اينكار انجام شده است.

13- مبارزه با نفس جهاد اكبر (فارسى)  

رساله‏اى است اخلاقى، در موضوع "جهاد با نفس" كه تقرير سخنرانيهاى حضرت امام در نجف اشرف براى طلاب و فضلا است. اين رساله بارها چاپ شده است.

14- شرح حديث جنود عقل و جهل (فارسى)  

در كتاب شريف اصول كافى حديثى در بيان لشگريان عقل و جهل از امام صادق (ع) نقل شده كه شامل هفتاد و چند عنوان است.

امام خمينى - رضوان الله عليه - اين حديث را به زبان فارسى شرح كرده‏اند ولى تا عنوان 25 آن را بيشتر ننوشته و موفق به تكميل آن نشده‏اند. اين كتاب از بهترين كتابهاى اخلاق و تربيت و سلوك است و به نام اخلاق اسلامى، به نام شخص ديگرى در سه جلد چاپ شده است و داستانش از اين قرار است: "مرحوم شهيد شيخ غلامحسين حقانى، دوست چندين ساله حقير مى‏گفت‏يكى از اشخاصى كه قبل از انقلاب مورد عنايت و لطف حضرت امام بود به نجف مشرف شد. حضرت امام كتاب شرح حديث جنود عقل و جهل را براى انتشار به ايشان مرحمت كردند. او از ترس دستگاه جبار شاهنشاهى، كتاب را با دخل و تصرفهايى به نام خود در سه جلد چاپ كرد، البته تا اواسط جلد دوم از امام، و بقيه از خود آن شخص است.

آن شخص در اثر انحراف سر از جهنم نفاق در آورد و كتاب هم چون به نام او بود، از دايره انتشارات حزب‏اللهى‏ها خارج شد.

اميد است نسخه اصلى اين كتاب پر ارج پيدا شود تا بدون هيچ دخل و تصرف به صورت اصلى خود چاپ و مورد استفاده محافل علمى و بخصوص حوزه‏هاى درس اخلاق حوزه علميه قم و ساير حوزه‏ها قرار گيرد.

15- اربعين - شرح اربعين (فارسى)

شرح چهل حديث است كه سى و سه حديث آن اخلاقى و هفت‏حديث ديگر اعتقادى است. در آغاز آن فرموده‏اند:

اين بنده بى بضاعت ضعيف مدتى بود با خود حديث مى‏كردم كه چهل حديث از احاديث اهل بيت عصمت و طهارت (ع) كه در كتب معتبره اصحاب و علما (ره) ثبت است، جمع‏آورى كرده و هر يك را به مناسبت‏شرحى كنم كه با حال عامه مناسبتى داشته باشد و از اين جهت آن را به زبان فارسى نگاشته كه فارسى زبانان از آن بهره گيرند . . .

در آغاز حديث اول، چهار نفر از مشايخ را كه به ايشان اجازه روايت‏حديث داده‏اند به اين ترتيب نام برده‏اند:

1- شيخ علامه متكلم فقيه اصولى اديب متبحر شيح محمدرضا آل علامه شيخ محمدتقى اصفهانى - ادام الله توفيقه - در زمانى كه در قم مشرف بودند مقصود شيخ محمدرضا اصفهانى صاحب "وقاية الاذهان" است كه در سال 1344 و 1346 در قم به سر مى‏بردند و هنگام تاليف اين رساله يعنى حدود سال 1358 ق. در اصفهان بودند و در 1362 ق. وفات كردند.

2- شيخ عالم جليل متعبد ثقه ثبت‏حاج شيخ عباس قمى - دام توفيقه - (م 1359ق)

3- سيد سند فقيه متكليم ثقه عين ثبت علامه سيدمحسن امين عاملى - ادام الله تائيداته - (م 1371ق)

4- سيدعالم ثقه ثبت‏سيدابوالقاسم دهكردى اصفهانى (م 1353ق)

مرحوم شيخ محمدرضا و مرحوم حاج شيخ عباس هر دو از حاجى نورى از شيخ انصارى و مرحوم سيدمحسن امين از سيدمحمد هندى از شيخ انصارى و مرحوم سيدابوالقاسم دهكردى از ميرزاهاشم اصفهانى خوانسارى از شيخ انصارى.

سپس امام خمينى مى‏فرمايند: غير از اين چهار طريق، طرق ديگرى هم داريم كه به شيخ انصارى منتهى نمى‏شود و آن طرق را اينجا ذكر نكرديم.

تاريخ پايان تاليف كتاب اربعين 1358 ق. مى‏باشد و چهار حديث آن توسط حضرت آقاى فهرى تحقيق و در 224 صفحه چاپ شد ⁽³⁾ و سپس حدود بيست‏حديث آن در مجله اعتصام كه از سازمان تبليغات اسلامى بود و تعطيل شد، چاپ گشت و بالاخره همه چهل حديث، در دو جلد توسط انتشارات "طه" قزوين در سال 1366 و سپس با چاپ بهترى توسط مركز نشر فرهنگى رجاء، در 556 صفحه در يك جلد منتشر شد. فهرست احاديث اين كتاب بسيار ارزنده از اين قرار است:

جهاد نفس، ريا، عجب، كبر، حسد، حب دنيا، غضب، عصبيت، نفاق، هواى نفس، فطرت، تفكر، توكل، خوف و رجاء، امتحان، صبر، توبه، ذكر خدا، غيبت، اخلاص، شكر، كراهت از مرگ، اصناف طالبان علم، اقسام علم، وسواس، فضيلت علم، عبادت و حضور قلب، لقاءالله، وصيت رسول‏خدا (ص) به حضرت امير (ع) ، اقسام قلوب، عدم شناخت‏حقيقى خدا و رسول و امام مومن، يقين و حرص و رضا، ولايت‏شرط قبول اعمال، حال مومن نزد خدا، معرفت‏حق و اسماء او، معرفت‏حق و صفات او، طريق معرفت‏حق تعالى و اولى الامر، خداوند آدم را به صورت خود آفريد، خير و شر، حقيقت توحيد.

كتابهاى فقه استدلالى

حضرت امام خمينى (س) مدت سى سال يا بيشتر فقه استدلالى تدريس مى‏كردند و همه اين درسها يا قسمت اعظم آنها را نوشته‏اند و يكى از امتيازات اين تاليفات همين است كه پس از تدريس و تحقيق كامل، نوشته شده است. بحثهايى را كه حضرت امام خمينى نوشته‏اند، عبارتند از: طهارت و مكاسب محرمه و بيع و خيارات و خلل صلاة، تقيه كه همه به زبان عربى است‏به اين شرح:

16- كتاب الطهارة

جلد اول، بحث نجاسات، تاريخ پايان تاليف، 10 ذيحجه 1373 ق. چاپ اول در 272 صفحه در قم و چاپ دوم در 358 صفحه در نجف سال 389 ق.

17- كتاب الطهارة

جلد دوم، بحث ماء ثلاثه. تاريخ پايان تاليف، 22 ربيع‏الاول 1376 ق. چاپ قم در 319 صفحه.

18- كتاب الطهارة

جلد سوم، بحث تيمم. تاريخ پايان تاليف، 11 شعبان 1376. چاپ قم در 235 صفحه.

19- كتاب الطهارة

جلد چهارم كتاب مذكور پيرامون بحث از احكام نجاسات مى‏باشد. اين كتاب كه آخرين قسمت از مباحث طهارت است تاليف آن در تاريخ 28 ذيقعده 1377 ق. به پايان رسيده و چاپ آن نيز در نجف اشرف به سال 1389 ق. انجام گرفته است. تعداد صفحات اين جلد 290 صفحه مى‏باشد.

20- المكاسب المحرمه  

جلد اول، شامل بحث‏هاى الاكتساب، الاعيان النجسه، الاكتساب مما يكون المقصود حراما، الاكتساب بما لا منفعة فيه، الاكتساب بماهو حرام فى نفسه، نقاشى و مجسمه‏سازى، غنا و غيبت و قسمتى از رساله روضة الغناء استادشان حاج شيخ محمدرضا اصفهانى در اين جلد نقل شده است.

(لازم به ذكر است كه ترجمه اين رساله در شماره هجده مجله كيهان انديشه مندرج است) تاريخ پايان تاليف پس از سال 1377 ق. و قبل از 1380 ق. مى‏باشد. چاپ قم در 322 صفحه در سال 1381.

21- المكاسب المحرمه

جلد دوم، شامل بحث‏هاى قمار، كذب، كمك به ظالم، ولايت از طرف جائر، تكسب به واجبات، جوايز سلطان و خراج و مقاسمه‏اى كه سلطان جائر مى‏گيرد.

تاريخ پايان تاليف، 8 جمادى‏الاولى 1380 چاپ قم در 290 صفحه در سال 1381.

22- كتاب البيع  

جلد اول، تاريخ تاليف پس از 1380ق. در 457 صفحه در نجف چاپ شده است.

23- كتاب البيع

جلد دوم، در سال 1391 در نجف در 575 صفحه چاپ شده است و بحث ولايت فقيه حضرت امام خمينى كه منشا بسيارى از تحولات گشت، در اين جلد است.

24- كتاب البيع

جلد سوم، تاريخ پايان تاليف، 11 جمادى‏الاولى 1392 و در همان سالها در 485 صفحه در نجف چاپ شده است و بدين ترتيب اين سه جلد، حاصل تدريس حدود دوازده سال حضرت امام مى‏باشد كه به قلم خودشان نوشته شده است.

25- كتاب البيع

جلد چهارم، بحث‏خيارات. تاريخ پايان تاليف، 25 جمادى‏الاول 1394. در 452 صفحه در نجف در همان سال تاليف چاپ شده است.

26- كتاب البيع

جلد پنجم، شامل بقيه بحث‏خيارات و بحث نقد و نسيه و قبض. تاريخ پايان تاليف، 15 جمادى‏الاولى 1396. در 402 صفحه در سال 1397 در نجف چاپ شده است.

27- كتاب الخلل

بحث‏خلل صلاة است كه ظاهرا پس از سال 1397 تا هنگام مراجعت‏به ايران بحث كرده و نوشته‏اند. اين كتاب در 314 صفحه در قم چاپ شده است. ⁽⁴⁾

28- رسالة فى التقية

رساله‏اى است‏شامل مباحث تقيه در 35 صفحه كه تاريخ تاليف آن شعبان 1373 ق. مى‏باشد و به ضميمه رساله‏هاى اصولى حضرت امام در سال 1385 ق. در قم چاپ شده است.

جالب اينكه بحث معروف "تقيه براى حفظ دين است نه محو دين" در اين رساله عنوان شده است.

29- رسالة فى قاعدة من ملك

اين رساله در كتاب آثارالحجة (جلد دوم صفحه 45) جز تاليفات حضرت امام ياد شده است.

30- رسالة فى تعيين الفجر فى الليالى المقمره

اين رساله در 32 صفحه رقعى در سال 1367 شمسى از امام خمينى منتشر شده است كه در عين اختصار، از تاليفات فقه استدلالى ايشان به شمار مى‏آيد.

تاليفات امام در اصول فقه كه همه به زبان عربى است، به شرح ذيل است:

31- رساله لا ضرر

قاعده لاضرر با اينكه قاعده‏اى فقهى است اما در كتابهاى اصول در بخش برائت مورد بحث قرار مى‏گيرد و از اين رو ما اين رساله را از تاليفات اصول فقه به شمار آورديم. اين رساله هنگامى كه حضرت امام دوره اول اصول فقه را تدريس مى‏فرمودند، نوشته شده و تاريخ پايان تاليف آن غره جمادى‏الاولى 1368ق. مى‏باشد كه در 68 صفحه به ضميمه چند رساله ديگر با نام "الرسائل" در قم در سال 1385 چاپ شده است.

32- رسالة الاستصحاب

اين رساله در دوره اول درس اصولشان نوشته شده و تاريخ پايان تاليف آن، و رمضان 1370 مى‏باشد كه در 290 صفحه با همان رسائل در سال 1385 ق. در قم چاپ شده است.

33- رسالة فى التعادل والتراجيح

در دوره اول درس نوشته‏اند و تاريخ پايان تاليف آن، 9 جمادى‏الاولى 1370 و تاريخ پاكنويس آن ماه رمضان 1370 بوده است و در 92 صفحه در همان رسائل در سال 1385 در قم چاپ شده است.

34- رسالة الاجتهاد والتقليد  

چون پايان دوره اول درس اصول فقه حضرت امام 1370 ق. بوده تاريخ پايان تاليف اين رساله بايد همان سال باشد. در 78 صفحه در همان رسائل در سال 1385ق. در قم چاپ شده است. ⁽⁵⁾

35- رسالة فى الطلب والارادة  

اين رساله را مى‏توان از رساله‏هاى فلسفى عرفانى شمرد، ولى چون حضرت امام در درس اصول فقه بحثش را مطرح كردند، ما جزو تاليفات اصول فقه ذكر كرديم.

در آغاز اين رساله فرموده‏اند: چون بحث ما در اصول فقه به مساله طلب و اراده كه به مساله جبر و تفويض منتهى مى‏شود، رسيد، تصميم داشتيم كه بحث در اين مساله را به اهل و محلش واگذاريم زيرا اداى حق اين مساله در اين درس امكان نداشت هم به دليل اينكه مقدمات فراوانى لازم داشت كه بيان شود و هم به سبب دقت مطالب و دورى از فهم اكثر حضار در درس. الا اينكه اصرار برخى از كسانى كه علاقه شديد به تنقيح مباحث دارند، مرا مجبور ساخت كه تا حدى كه مناسب مقام باشد بعض جهات مساله را مطرح كنم . . . و چون بحث درباره آن، در عين حال طولانى شد، مباحث را در رساله جداگانه‏اى ضمن مقدمه و چند مطلب نوشتيم.

تاريخ پايان تاليف اين رساله ماه رمضان 1371 ق. در همدان است. اين رساله با ترجمه فارسى آن در 157 صفحه در سال 1362 توسط مركز انتشارات علمى و فرهنگى چاپ شده است.

36- تعليقة على كفاية الاصول

مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى در كتاب الذريعه (جلد 26صفحه 285 چاپ مشهد) حاشيه كفاية‏الاصول آخوند خراسانى تاليف حضرت امام خمينى را ياد مى‏كنند و مى‏فرمايند: "ذكره فى فهرس تصانيفه" و آقاى رازى نوشته‏اند اين حاشيه از بحث قطع تا استصحاب است و در جاى ديگر خوانده‏ام كه تاريخ پايان تاليف 1368 ق. مى‏باشد.

37- رساله در موضع علم اصول

و نيز در برخى نوشته‏ها، كتابى در اصول فقه به اين عنوان "رساله در موضوع علم اصول" از تاليفات امام خمينى - قدس سره - شمرده شده است.

38- حضرت آقاى سبحانى كه از شاگردان برجسته حضرت امام بوده است
، مى‏گويد:

امام خمينى (س) تقريرات درس مرحوم آيت‏الله العظمى بروجردى را نيز از آغاز مباحث اصول تا حجيت مظنه نوشته‏اند.

رساله هاى عمليه يا فقه غيراستدلالى

39- تعليقة على العروة الوثقى (عربى)

حاشيه‏اى است‏بر تمام عروة الوثقى مرحوم سيدمحمدكاظم يزدى. تاريخ پايان اين تعليقه 7 جمادى‏الاولى 1375ق. مى‏باشد، چاپ اول آن در 345 صفحه در قم انجام شده است و پس از چندى توسط مطبوعات "دارالفكر" چاپ دوم شده و سپس به ضميمه خود عروة الوثقى، مكرر به چاپ رسيده است.

40 - تعليقة على وسيلة النجاة (عربى)

حاشيه‏اى است‏بر تمام وسيلة النجاة سيدابوالحسن اصفهانى. تاريخ تاليف آن مشخص نيست.

41- حاشيه توضيح المسائل (فارسى)

حاشيه‏اى است‏بر توضيح المسائل آيت‏الله العظمى بروجردى كه در قم در 138 صفحه در سال 1381 پس از رحلت آيت الله بروجردى چاپ شده است.

42- رساله نجاة العباد (فارسى)

اين رساله بايد سه جلد باشد، نويسنده فقط جلد دوم آن را كه از مكاسب محرمه تا طلاق است و در 155 صفحه در قم در حدود سال 1380 به چاپ رسيده، زيارت كرده است. اين رساله ظاهرا تاليف خود حضرت امام است و بايد درباره قسمتهاى چاپ نشده آن تحقيق شود.

43- حاشيه رساله ارث (فارسى)

مرحوم حاج ملاهاشم خراسانى صاحب كتاب منتخب‏التواريخ رساله‏اى در ارث به زبان فارسى نوشته كه با حاشيه برخى مراجع تقليد گذشته چاپ سنگى شده است. حضرت امام خمينى حاشيه‏اى بر اين رساله نوشته‏اند كه با اصل رساله در 120 صفحه در قم ظاهرا، پس از رحلت آيت‏الله العظمى بروجردى، چاپ شده است.

44- مناسك يا دستور حج (فارسى)  

اين رساله مكرر چاپ شده و چاپ سوم آن كه نويسنده زيارت كرده در 187 صفحه در سال 1384 ق. انجام شده است.

46و45- تحرير الوسيله (عربى)

وسيلة النجاة تاليف مرحوم آيت‏الله العظمى آقاسيدابوالحسن اصفهانى از جهت كثرت با بهاى فقه (نه كثرت فروع) بر عروة الوثقى تاليف سيدمحمد كاظم يزدى برترى دارد يعنى بسيارى از بابهاى فقه مانند مكاسب، طلاق، نذر و . . . در عروة‏الوثقى نيست ولى در "وسيلة‏النجاة "هست. امام خمينى همان طور كه قبلا گفته شد بر "وسيلة‏النجاة" حاشيه داشتند و در سال 1384 كه در تركيه تبعيد بودند به اين فكر افتادند كه حاشيه خود را در متن وسيله درج و در ضمن با بهايى را هم كه وسيلة‏النجاة، ناقص دارد تتميم و مسائل مستحدثه را هم به آن بيفزايند. اين كار به صورت بسيار خوبى در مدتى كه تبعيد بودند انجام گرفت و به نام " تحريرالوسيله" در همان سالها، در نجف، در دو جلد (662و647 صفحه) چاپ و سپس مكرر تجديد چاپ شد. ⁽⁶⁾

47- زبدة الاحكام (عربى)

رساله مختصرى است كه با توجه به تحريرالوسيله حضرت امام خمينى توسط برخى از شاگردان ايشان تنظيم شده و مكرر به چاپ رسيده، يكى از چاپهاى ممتاز آن چاپ سازمان تبليغات اسلامى در 273 صفحه در سال 1404 ق. انجام شده است. يادآورى اين نكته لازم است كه متن اولى اين رساله سالها قبل تاليف شده و به نام چند نفر از مراجع تقليد از جمله آيت‏الله ميلانى و آيت‏الله حاج سيداحمد خوانسارى نيز به نامهاى ديگر چاپ شده است و بنابر اين بايد گفت همان متن اولى با توجه به تحريرالوسيله به اين صورت تنظيم شده.

48- توضيح المسائل (فارسى)  

در زمان آيت‏الله العظمى بروجردى احساس شد كه رساله عمليه ايشان بايد ويرايش شود تا براى عامه مردم باسواد قابل فهم باشد. به اين منظور حجت‏الاسلام والمسلمين حاج شيخ على اصغر كرباسچى، موسس مدرسه علوى در تهران و استاد محترم جناب آقاى على اصغر فقيهى، صاحب تاليفات متعدد با همكارى يكديگر رساله عمليه آن مرحوم را به صورت بسيار مطلوبى در آوردند و به نام توضيح المسائل ناميده شد. پس از رحلت آيت‏الله بروجردى مراجع تقليد بر اين كتاب حاشيه زدند. از جمله حضرت امام حاشيه‏اى بر اين كتاب نوشتند كه بعدها توسط برخى از علما، حاشيه ايشان در متن درج و به نام توضيح المسائل امام خمينى مكرر چاپ شده است.

49- ملحقات توضيح المسائل (فارسى)

تحريرالوسيله حضرت امام خمينى مسائل جديد و مستحدثه را هم داشت ولى به زبان عربى بود و چون اين مسائل براى فارسى زبانان هم لازم بود، به فارسى ترجمه و به ضميمه برخى مسائل امر به معروف و نهى از منكر و دفاع كه در توضيح المسائل نبود، به نام ملحقات توضيح المسائل و نامهاى ديگر، هم مستقل و هم به ضميمه توضيح‏المسائل مكرر چاپ شد.

51و50- استفتائات (فارسى)

يكى از كارهاى بسيار ارزنده، جمع و تنظيم جواب سوالاتى است كه از فقها مى‏شده تا براى غير سوال كننده هم مورد استفاده قرار گيرد. كتابهاى بسيار مهم " جامع‏الشتاب" ميرزاى قمى و سوال و جواب" حجت‏الاسلام شفتى و "سوال و جواب" سيدمحمد كاظم يزدى. همه از اين قبيل است. اخيرا مجموعه سوال و جوابهاى آيت‏الله العظمى گلپايگانى هم در چند جلد تنظيم و چاپ شده است. برخى از علاقه‏مندان به امام خمينى - رضوان‏الله عليه - به فكر افتادند كه همين كار را در مورد استفتائات و جوابهاى حضرت امام انجام دهند كه قسمتى از آن كه گويا مربوط به سالهاى 1360-1362 شمسى است و در دو جلد تنظيم شده. يك جلد آن در 519 صفحه توسط انتشارات جامعه مدرسين قم چاپ شده است. اميد است همين كار نسبت‏به كل استفتائات حضرت امام خمينى به صورت وسيع انجام گردد.

52- حكومت اسلامى يا "ولايت فقيه" (فارسى)  

اين كتاب حاصل درسهاى حضرت امام خمينى راجع به ولايت فقيه است كه در كتاب البيع ايشان هم به گونه‏اى مختصرتر آمده است. چاپ سوم اين كتاب در 208 صفحه در سال 1391 انجام شده است. و اين همان كتابى است كه زمينه فكرى تشكيل حكومت اسلامى را در ايران آماده ساخت و دستگاه جبار شاهنشاهى نسبت‏به آن خيلى حساسيت نشان مى‏داد.

53- كشف الاسرار (فارسى)

مرحوم حاج شيخ مهدى پائين شهرى از علماى بزرگ قم و اتقيا بود. فرزند ناخلف او على اكبر حكمى زاده رساله‏اى به نام "اسرار هزار ساله "نوشت و در 38 صفحه در سال 1322 شمسى منتشر ساخت. موضوع اين رساله حمله به مذهب تشيع بود. يعنى حرفهاى فرقه ضاله وهابى را به ضميمه تبليغات سؤ عليه روحانيان كه آن روزها بازارشان داغ بود، در اين رساله آورده بود و در حقيقت رساله‏اى بود در ترويج وهابيت و از طرفى همسو با كسروى و از طرف ديگر با رضاخان كه دشمن روحانيان بود.

امام خمينى - رضوان الله عليه - سكوت را روا ندانستند و كتاب كشف الاسرار را در همان تاريخ، در پاسخ آن رساله نوشتند ⁽⁷⁾ و ضمنا خيانتهاى رضاخان را هم با راحت‏بيان كردند. كتاب مورد استقبال قرار گرفت و بارها چاپ شد. چاپ اول در سال 1323 شمسى و چاپ سوم آن در سال 1327 شمسى در 334 صفحه توسط كتابفروشى علميه اسلاميه تهران انجام شده است.

قابل ذكر است كه حضرت امام براى تاليف "كشف‏الاسرار" مدتى درس خود را تعطيل كردند و به نوشتن اين كتاب پرداختند و يك بار ديگر به همه اين در را آموختند كه بايد دنبال عمل به تكليف بود نه اينكه به يك كار مخصوص دل بست.

امام خمينى هميشه حامى حفظ وحدت مسلمانان بودند، اما در عين حال بيان كردن بطلان عقايد وهابيان و خرافاتى را كه آنان قائلند، جايز مى‏دانستند و كتاب " كشف‏الاسرار" در همين راستا بود. در ضمن حضرت امام خمينى بيان مبانى تشيع و استدلال بر حقانيت اين مذهب را هم به طورى كه اختلاف‏انگيز نباشد جايز، بلكه لازم مى‏دانستند كه نمونه اعلاى آن پيشگفتار وصيتنامه سياسى ايشان است. ⁽⁸⁾

54- رساله در رجال (عربى)

حضرت امام در علم رجال تاليفى ندارند، اما در جلد اول كتاب طهارتشان كه قبلا ياد شد، بحثى درباره "محبت‏خبر اصحاب الاصول والكتب "در 24 صفحه كه مى‏توان آن را رساله‏اى جداگانه داشت و ما اين بحث را به عنوان رساله‏اى مستقل ياد كرديم تا نظر افاضل را به آن جلب و اين بعد علمى حضرت امام - رضوان الله عليه - نيز معلوم گردد. در اين بحث درباره عبارت معروف: اجمعت العصابة على تصحيح . . . " و درباره فرق اصل و كتاب در اصطلاح قدما تحقيق شده است.

55- ديوان شعر (فارسى)

حضرت امام از آغاز جوانى تا پايان عمر گاهگاهى شعر مى‏سرودند و نمونه‏هايى از آن در كتابها آمده و يا در حافظه‏ها هست و بخشى از آنها پس از رحلت‏حضرت امام به صورتهاى گوناگون چاپ شد. مجموعه اشعار ايشان ديوانى نسبتا بزرگ را تشكيل مى‏دهد ولى قسمتهايى از آن مفقود شده. اين بيت از يكى از غزلهاى امام است.

من در هواى دوست گذشتم زجان خويش دل از وطن بريدم و از خاندان خويش

كه در آغاز جوانى سروده ولى همواره مضمون آن در آن حضرت تجسم داشت، در پانزده خرداد، در تبعيد به تركيه، در هجرت به كويت و پاريس با آن شرايط خاص، در راجعت‏به ايران در آن وضع حاد، در ايام حملات هوايى و نرفتن به سنگر به خاطر مصالح اسلام و . . .

56- رساله اى مشتمل بر فوايدى در بعضى مسائل مشكله

اين كتاب در بعضى مصادر، ياد شده است و اطلاعى از كم و كيف آن در دست نيست. كتابهايى كه تا كنون ياد شد، جز چند مورد آن، به قلم خود حضرت امام خمينى (س) بود; اما چند كتاب هم تقريرات بحثهاى فقه و اصول ايشان است كه شاگردان آن بزرگوار آنها را نوشته‏اند.

58و57- تهذيب الاصول (عربى)

تقرير بحث اصول فقه حضرت امام است; به قلم استاد محترم حاج شيخ جعفر سبحانى كه با چهار رساله الاضرر - استصحاب - تعادل و تراجيح و اجتهاد و تقليد) كه به قلم خود امام است، دوره كامل فقه مى‏باشد. ⁽⁹⁾

پايان جلد اول 1373 ق. و تاريخ تقريرى كه حضرت امام بر آن نوشته‏اند، 1375ق. مى‏باشد و تاريخ پايان جلد دوم كه تا اواخر برائت است 1375ق. و تاريخ پاكنويس آن 1379ق. است. اين كتاب در، سه جلد و دو جلد مكرر چاپ شده است.

59- رساله فى قاعدة لا ضرر يا نيل الاوطار

تقرير بحث امام است‏به قلم آقاى سبحانى، تاريخ پايان تاليف 1375 ق. و تاريخ پاكنويس آن 1380ق. اين رساله ضميمه تهذيب الاصول چاپ شده است.

60- رساله فى الاجتهاد والتقليد (عربى)

تقرير بحث امام است‏به قلم آقاى سبحانى، تاريخ پايان تاليف 1370ق. كه تاريخ پايان دوره اول درس اصول فقه امام است و تاريخ تجديد نظر در اين رساله 1377ق. كه تاريخ پايان دوره دوم درس اصول فقه امام است و تاريخ پاكنويس آن 1382ق. مى‏باشد. اين رساله هم به ضميمه تهذيب‏الاصول چاپ شده.

61- لب الاثر يا رساله فى الطلب والاراده والجبر والتفويض. (عربى
)

تقريرات بحث امام است‏به قلم آقاى سبحانى. تاريخ پايان تاليف 1371ق. و تاريخ پاكنويس 1373ق. و عكس نسخه خطى آن در 57 صفحه در كتابخانه موسسه در راه حق قم موجود است. همان طور كه توجه داريد سه بحث اخير يعنى قاعده لاضرر و اجتهاد و تقليد و طلب و اراده را هم خود امام نوشته‏اند و هم جناب آقاى سبحانى و شايد تفاوت چندانى نداشته باشند.

62- كتاب البيع (عربى)

تقرير قسمتى از بحث‏بيع حضرت امام است‏به قلم استاد محترم جناب آقاى قديرى كه اخيرا وزارت ارشاد آن را چاپ كرده است. البته همين قسمت‏به قلم خود امام هم نوشته شده كه قبلا ياد گشت.

82تا63- صحيفه نور (فارسى)

اعلاميه ها و گفتارها و حكمها و سخنرانيها و مصاحبه‏هاى حضرت امام از سال 1341 شمسى تا سال آخر عمر شريفشان به صورتهاى گوناگون و سليقه‏هاى مختلف جمع‏آورى و تنظيم و نشر شده است ⁽¹⁰⁾ كه شايد معتبرترين و جامعترين آنها كتاب شريف صحيفه نور باشد.

اين كتاب حدود بيست جلد است و شامل رهنمودهاى حضرت امام از سال 1341ش. تا آخر عمرشان يعنى 1368ش. مى‏باشد. در آغاز اين كتاب نوشته‏اى از سال 1363ق. كه مربوط به حدود بيست‏سال قبل از نهضت پانزدهم خرداد است آمده كه بسيار جالب توجه است.

83- وصيتنامه سياسى الهى (فارسى)  

آخرين تاليف حضرت امام خمينى است كه پس از رحلت آن بزرگوار در اختيار امت اسلامى قرار گرفت و نويسنده فكر مى‏كند اين نسخه الهى به دليل توجه خاص ملت ما به آن، پر تيراژترين كتاب در تاريخ چاپ ايران باشد زيرا تاكنون كه هنوز سالگرد درگذشت آن بزرگوار نرسيده است، شايد بيش از يك ميليون نسخه از آن چاپ شده باشد.

هر دم از اين باغ برى مى رسد تازه تر از تازه ترى مى‏رسد

اكنون كه اين مقال - كه روزهاى بعد از رحلت‏حضرت امام رضوان‏الله عليه تدوين شده - منتشر مى‏گردد دو اثر عرفانى گرانقدر ديگر از آن حضرت چاپ شده است كه بسيار جالب توجه مى‏باشد.

84- ره عشق

نامه عرفانى حضرت امام خمينى مورخ 1404ق. از انتشارات موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى.

85- باده عشق

نامه عرفانى ديگرى است از انتشارات سروش

اكنون كه از معرفى تاليفات و آثار حضرت امام خمينى (س) كه در مجموع 85 جلد بود، فراغت‏يافتيم لازم است از همه كسانى كه تا كنون درباره اين آثار زحمتى كشيده و رنجى برده‏اند و در راه تصحيح و ترجمه و تقرير و شرح و چاپ و نشر آن كوششى نموده‏اند تشكر و سپاسگزارى شود. آنهايى را كه مى‏شناسيم از باب قدردانى نام مى‏بريم:

آيات و حجج اسلام

1- حاج شيخ على اكبر مسعودى خمينى كه يك جلد از طهارت به همت ايشان چاپ شده.

2- حاج سيدهاشم رسولى محلاتى كه كتاب طهارت را تصحيح كرده‏اند.

3- حاج شيخ مجتبى طهرانى انصارى كه مكاسب محرمه و رسائل را تصحيح كرده‏اند.

4- حاج شيخ غلامرضا رضوانى خمينى كه كتاب بيع زير نظر ايشان چاپ شده است.

5- حاج سيداحمد فهرى زنجانى كه بسيارى از آثار امام را ترجمه و منتشر ساخته‏اند.

6- حاج شيخ جعفر سبحانى تبريزى كه تقريرات مباحث اصول امام را نوشته‏اند.

7- حاج شيخ حسن قديرى اصفهانى كه تقريرات بيع امام را نوشته‏اند.

8- حاج شيخ احمد مطهرى ساوجى كه شرح تحرير نوشته‏اند.

9- حاج شيخ محمد فاضل قفقازى كه شرح تحرير نوشته‏اند.

10- حاج شيخ حسن راستى كاشانى كه مجموعه استفتائات زير نظر ايشان و جناب آقاى قديرى تنظيم شده است.

11- حاج سيدمحمدباقر موسوى همدانى كه تحريرالوسيله را به فارسى ترجمه كرده‏اند.

12- آقاى قاضى زاده كه تحريرالوسيله را با همكارى آقاى اسلامى براى بار دوم ترجمه كرده‏اند.

13- آقاى اسلامى كه تحريرالوسيله را با همكارى آقاى قاضى زاده ترجمه كرده‏اند.

14- حاج شيخ محمد مومن قمى كه قسمتى از ترجمه مزبور را بررسى كرده‏اند.

15- حاج شيخ حسن طاهرى خرم‏آبادى كه قسمت ديگرى از ترجمه مزبور را بررسى كرده‏اند.

16- حاج شيخ حسن ثقفى كه روى تعليقه فصوص كار كرده‏اند. ⁽¹¹⁾

17- آقاى شيخ محمدحسن احمدى يزدى كه رساله "تعيين الفجر" و نيز شرح حديث‏بيستم كتاب اربعين امام را منتشر ساخته‏اند.

در پايان براى روح پاك حضرت امام خمينى طلب رحمت و رضوان مى‏كنم و از خوانندگان عزيز انتظار دارم نقاط ضعف غيرقابل اغماض اين نوشتار را يادآورى كرده و نويسنده را قرين امتنان فرمايند.

---

پى‏نوشت‏ها:

1. حضرت آقاى سبحانى گفته‏اند: حضرت امام درس هيئت را نيز نزد آقاى رفيعى خوانده‏اند.

2. برخى از فضلا نوشته‏اند كه حضرت امام حاشيه‏اى نيز بر اين شرح دعاى سحر دارند.

3. حضرت آقاى احمدى يزدى نيز شرحى بر حديث‏بيستم اين كتاب نوشته و در 168 صفحه چاپ شده است.

4. اين دوازده جلد فقه استدلالى حضرت امام پس از چاپ اول از روى همان چاپ، افست و شايد مكرر چاپ شده باشد.

5. اين چهار رساله از روى همان چاپ اول افست هم شده است.

6. اين كتاب مورد توجه اساتيد قرار گرفته و تاكنون دو نفر از اساتيد قم به شرح آن مشغول شده و مقدارى از هر دو نيز چاپ شده است. نام يكى مستند تحريرالوسيله و نام ديگرى "تفصيل الشريعة فى شرح تحريرالوسيله" است و دوبار هم تاكنون به فارسى ترجمه شده است.

7. رد ديگرى هم بر اين رساله نوشته شده به نام "كشف الاستار" كه در سال 1323ش. چاپ شده است. به فهرست كتب چاپى خانبابا مشار مراجعه شود.

8. نويسنده به خاطر دارد كه از بعضى از بزرگان شنيده است كه حضرت امام در تصحيح چاپ حروفى جلد غدير عبقات الانوار سهيم بوده‏اند.

9. نويسنده در اينجا متوجه شد كه حضرت امام مباحث الفاظ را تا مبحث نواهى نيز به قلم خود نوشته اند. به آثارالحجة مراجعه شود.

10. قسمتى از تاليفات حضرت امام بخصوص رساله هاى عمليه، ترجمه هاى متعدد يا گوناگون دارد كه در اين فهرست‏بناى ذكر آنها نبود.

11. مقاله اى در كيهان فرهنگى شامل فهرست اين قبيل كتابها و جزوه ها چاپ شده است كه بيشتر اين آثار را در بردارد و ما در اين نوشته بنا نداشتيم آنها را ياد كنيم.

---