عقلانيت و خرد ورزى در
اسلام
بدون شك يكى از بزرگترين نعمتهاى خداوند به بشر، عقل و ادراكات عقلى است، بلكه
نعمتى براى انسان فراتر از نعمت عقل وجود ندارد، تا آنجا كه امام سجّاد (ع)
خطاب به خداوند عرض كرد: «آن كس را كه عقل دادى چه ندادى، و آن كس را كه عقل
ندادى چه دادى؟» و رسول خ دا(ص) فرمود: «قِوامُ المَرءِ عَقلُهُ، وَلادِين
لِمَن لاعَقلَ لَهُ؛ استوارى و راست قامتى انسان از ناحيه عقل او است، و كسى كه
عقل ندارد، دين ندارد.»(1)
به طور كلى برترى انسان نسبت به ساير موجودات به داشتن گوهر عقل او است، عقل
حجت و امام باطن است، و همچون چراغى فروزان براى روح مىباشد، چنان كه
اميرمؤمنان على(ع) فرمود: «مَثَلُ العَقلِ فِى القَلبِ كمَثَلِ السِّراج فِى
وَسَطِ البَيت؛ مثل عقل در روح و روان انسان، همانند چراغ روشن در وسط خانه
(تاريك) است»(2) و رسول اكرم(ص) در سخنى فرمود: «ما قسّم للعباد شيئاً افضل من
العقل؛ خداوند نعمتى را بين بندگانش تقسيم نكرده كه برتر از نعمت عقل باشد.»(3)
امام كاظم (ع) فرمود: «خداوند بر مردم دو حجّت دارد، حجّت آشكار و حجّت پنهان،
حجّت آشكار، رسولان و پيامبران و امامان هستند، و حجت پنهان عقل مردم است.»(4)
بر همين اساس فقهاى اسلام، عقل را يكى از مبانى و سند اصلى براى استخراج احكام
اسلام، در كنار قرآن و سنّت قرار دادهاند.
به هر حال گروهى در گفتار و رفتار پيشوايان و امامان(ع) براى عقل و خرد ورزى، و
تفكر و بصيرت و معرفت، بسيار اهميت داده شده، و آن را اساس، بلكه قوىترين
اركان و پايه زندگى دانستهاند، تا آنجا كه عدم آن را فاجعه و مصيبتى بزرگ
معرفى كردهاند، چنان كه امام باقر(ع) فرمود: «لا مصيبة كعدم العقل؛ مصيبتى
مانند بى خردى نيست.»(5) با كمال تأسف گروهى در بيان شيوه زندگى درخشان
پيشوايان و امامان (ع) به امورى كه با عقلانيت و برهان و خردورزى سرو كار دارد،
كمتر توجّه كرده و بيشتر به امورى پرداختهاند كه - گرچه حق باشد - از شيوه
استدلال و برهان به دور است، با اين كه در فرازى از زيارت جامعه خطاب به امامان
(ع) مىگوييم: «السَّلامُ على...ذوى النُّهى و اولى الحجى...و معادن حكمة
اللّه؛ سلام بر دارندگان عقل و خرد، و معدنهاى حكمت الهى.»(6)
بر همين اساس مراجع و بزرگان علم به طور مكرر تذكّر مىدهند كه گويندگان و
سرايندگان تنها به جنبههاى احساسات و عواطف تكيه نكنند، و مسائل عقلانيت و
برهانهاى امامان (ع) را نيز مطرح نمايند، و در همين ايّام يكى از مراجع تقليد
به مناسبت بيان مسايل مهدويّت در اين راستا فرمود: «برخى فرهنگ مهدويت را به
گونهاى بيان مىكنند كه عقلانيّت در آن كم اهميت نشان داده مىشود، اينها
برخى از افراد را كه در طول عمرشان كار بزرگى نكردهاند، مطرح كرده، ولى كسانى
كه خدمات بزرگى براى اسلام داشتهاند، گمنام مىمانند... خطبايى كه به منبر
مىروند بايد به مباحث علممى توجه كنند...بايد مردم را آگاه كرد، و حقايق
مهدويّت را بر اساس عقلانيت به صورت مستدل بيان نمود.»(7)
توضيح اين كه منتظران و زمينه سازان ظهور حضرت ولى عصر(عج) بايد به ويژگىهاى
حكومت آن حضرت توجه كنند، و در اين راستا به فرهنگ سازى بستر سازى بپردازند، از
ويژگىهاى حكومت جهانى امام عصر(عج) اين است كه امام باقر (ع) فرمود: «هرگاه
قائم ما قيام كند، خداوند دس ت رحمتش را بر سر بندگان گذارد، و خردهاى آنها را
با آن كامل، و افكارشان را تكميل نمايد.»(8)
و امام صادق(ع) فرمود: «علم و دانش، داراى بيست و هفت شعبه است، تمام آنچه
پيامبران الهى تاكنون آوردهاند دو شعبه بيش نبود، و مردم تاكنون جز آن دو شعبه
را نشناختهاند، هنگامى كه قائم ما قيام كند بيست و پنج شعبه ديگر علم را آشكار
نموده، در ميان مردم منتشر نمايد، و دو شعبه ديگر را به آن ضميمه مىكند، تا
بيست و هفت شعبه تكميل و منتشر شود.»(9) تعقّل و تفكّر از نظر قرآن و روايات
اسلامى
قرآن به مسأله برهان و انديشيدن و خرد ورزى و خرد گرايى، اهميت فراوان داده، و
بر همين اساس حضرت على(ع) در وصف قرآن مىفرمايد: «وَ فُرقاناً لايُخمُدُ
بُرهانُهُ؛قرآن جدا كننده حق و باطلى است كه درخشش برهان و استدلالش خاموش
نگردد.»(10) به عنوان نمونه نظر شما را به چند فراز از دعوت قرآن به تعقّل و
خردورزى جلب مىكنيم:
خداوند در قرآن خطاب به پيامبر(ص) در برابر دعاى يهود و نصارى مبنى بر اينكه جز
آنها كسى وارد بهشت نمىگردد، مىفرمايد: «قُل هاتوا بُرهانَكُم اِن كُنتُم
صادِقين؛بگو اگر راست مىگوييد برهان و دليل خود را بياوريد.»(11)
اين آيه بيانگر آن است كه براى اثبات امور، بايد دليل و برهان آورد، و نبايد
هرچيزى را بدون دليل پذيرفت.
و در آيه ديگرى مىخوانيم: «كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُم آياتِهِ لَعَلَّكُم
تَعقِلُونَ؛ خداوند اين گونه آياتش را براى شما تبيين مىكند تا عقل خود را به
كار گيريد و بينديشيد»(12) و نيز مىفرمايد: «قُل هَل يَستَوِى الاَعمى
وَالبَصِيرُ اَفَلا تَتَفَكَّرو ُن؛بگو آيا نابينا و بينا (نادان و دانا) يكسان
هستند؟ آيا نمىانديشيد؟.»(13)
امام كاظم(ع) به يكى از شاگردان دانشمندش به نام هشام بن حكم مىفرمايد: «اى
هشام! خداوند در قرآن، صاحبان عقل و فهم را مژده داده و مىفرمايد: «آن بندگانم
را كه سخنان را مىشنوند، و از نيكوترين آنها پيروى مىكنند مژده بده كه خداوند
هدايتشان كرده، و همينها خردمندان هستند.»(14)
در قرآن به طور مكرّر سخن از تفكّر، تدبّر، تعقّل، تدكّر، برهان، نظر، شور و
واژههاى مرادف آن به ميان آمده، و انسانها را با تأكيد به خرد ورزى و واقع
گرايى دعوت نموده تا آنجا كه با صراحت از قول دوزخيان نقل مىكند كه در قيامت
به خدا عرض مىكنند: «لو كنّا ن سمع او نعقل ما كنّا فى اصحاب السّعير؛اگر ما
گوش شنوا داشتيم، يا از عقل خود پيروى مىكرديم، در ميان دوزخيان نبوديم.»(15)
و در گفتار پيشوايان بيش از آنچه تصور شود، به تعقل و خرد ورزى بها داده شده،
به عنوان نمونه:
1- پيامبر(ص) فرمود: «لكلّ شىءٍ آلةٌ وعدّةٌ و آلة المؤمن وعدّته العقل...؛
براى هر چيزى ابزار و وسائلى است، و ابزار و وسايل مؤمن عقل است، و براى هر
چيزى مركبى است، و مركب راهوار انسان، عقل است، و براى هر چيز هدفى است، و هدف
از عبادت، خردمندى است.»(16)
2- امير مؤمنان على(ع) فرمود: «العقول ائمة الافكار، و الافكار ائمّة القلوب، و
القلوب ائمّة الحواس، و الحواسّ ائمّة الاعضاء؛ عقلها پيشوايان انديشههايند،
و انديشهها پيشوايان دلهايند، و دلها راهنمايان عواطف و حس هايند، و عواطف و
حسها پيشواى اعضاء مىب اشند.»(17)
نيز فرمود: «اَعقَلُ النّاسِ اَقرَبُهُم مِنَ اللّهِ؛ عاقلترين انسانها،
نزديكترين آنها در پيشگاه خدا هستند.»(18)
امام صادق(ع) فرمود: و كسى كه عاقل و خردمند باشد، دين دار است، و كسى كه دين
دار باشد وارد بهشت مىگردد.»(19) نيز فرمود: «رسول خدا(ص) فرمود: هرگاه از
شخصى نزد شما تعريف و تمجيد شد، بنگريد عقل و فكر او چگونه است، چرا كه
انسانها بر اساس اندازه درجه عقلشان حسابرسى مىگردند.»(20)
از اين روايات و روايات بىشمار ديگر استفاده مىشود كه جايگاه عقل در اسلام،
بسيار بلند و رفيع است، و انسان در وهله اول در رابطه با عقل و ادراكات عقلى و
تفكّر سنجيده مىشود، هر كس كه در اين راستا گوى سبقت را ربوده، برتر و
پيشقدمتر خواهد بود. بر همين اساس پيامبر(ص) و امامان معصوم (ع) نسبت به
ديگران از از نظر عقل و علم، برتر بودند، و عقل و علم هيچ كس به درجه عقل و علم
آنها نمىرسيد. در ماجراى ايثار بىنظير امام على(ع) در ليلة المبيت، هنگامى كه
در آن شب خطير، پيامبر(ص) از مكه به سوى مدينه هجرت كرد،. حضرت ع لى(ع) با
خوابيدن در رختخواب او جانش را فداى آن حضرت نمود، كفار قريش اطراف بستر را
محاصره نمودند، وقتى كه على(ع) را در آنجا يافتند ابوجهل نسبت جهل به على (ع)
داد، حضرت على(ع) در ضمن گفتارى به او فرمود: «يا اَبا جَهلُ بَلِ اللّهُ قَد
اَعطانى مِنَ العَقلِ م ا لَو قُتيم عَلى جَميع حُمَقاءِ الدُّنيا وَ
مَجانِينها لَصارُوا بِهِ عُقَلاءً؛ اى ابوجهل! بلكه خداوند از مقام عقل به
قدرى به من عنايت فرموده كه اگر آن را بر همه احمقها و ديوانگان دنيا تقسيم
كنند، همه آنها از عاقلان و خردمندان خواهند شد.»(21)
امام على(ع) در مورد خردورزى و خردگرايى آل محمّد(ص) فرمود: «هم عيش العلم و
موت الجهل...عقلوا الدّين عقل وعاية و رعايةٍ، لا عقل سماعٍ و روايةٍ، فانّ
رواة العلم كثيرٌ، ورعاته قليلٌ؛ آنها زنده كننده دانش، و نابود كننده جهالت
مىباشند...آنها دين را در حوزه عقل و انديشه دريافتهاند، و از كژى نگه
داشتهاند، نه اينكه تنها شنيده و روايت كرده باشند، چرا كه روايت كنندگان
بسيارند، ولى دريابندگان حقايق اندك مىباشند.»(22)
چند نمونه از مناظرات
پيشوايان
بر اين اساس مىبينيم پيشوايان راستين دين در هر عصر و زمانى، با تشكيل مجالس
مناظره با مخالفان و معاندان و شبهه افكنان، به ميدان مىآمدند و با براهين
قاطع و مطرح كردن مطالب دقيق علمى و عقل پسند، آنها را محكوم و مبهوت
مىنمودند، و خود به پيروان و شاگر دانشان شيوه استدلال هاى عقلى و راه دفاع از
حريم حق، و مرز دارى فرهنگى را مىآموختند، و آنها را تشويق مىكردند كه حتماً
در عرصههاى علمى و برهانى حاضر شده و به دفاع علمى و فرهنگى برخيزند، امام
باقر(ع) در اين راستا فرمود: «علماء شيعتنا مرابطون فى التعز الّ ذى بلى ابليس
و عفاريته...؛ دانشمندان پيروان ما همانند مرز دارانى هستند كه در برابر ابليس
و لشگرهايش صف كشيدهاند، و از حمله كردن آنها به افرادى از شيعيان ما كه قدرت
دفاع از خود ندارند جلوگيرى مىكنند، و نيز از تسلّط ابليس و پيروان ناصبى او
بر آنها جلوگير ى مىنمايند، آگاه باشيد! ارزش آن دانشمندان شيعهاى كه چنين با
تجهيزات استدلالى، خود را درمعرض دفاع قرار دادهاند، هزار هزار بار بالاتر از
سپاهيانى است كه در برابر هجوم دشمنان اسلام از كفّار روم و ترك و خزر، پيكار
مىنمايند، زيرا آنها (دانشمندان شيعه) نگه بانان عقايد و فرهنگ اسلام، و مدافع
دين دوستان ما هستند، در حالى كه مجاهدان حافظ مرزهاى جغرافيايى مىباشند.»
پر واضح است كه ارزش نگهبانى از مرزهاى عقيدتى و
فرهنگى، برتر از ارزش پاسدارى از مرزهاى جغرافيايى است.(23)
براى روشن شدن بيشتر از خردورزى امامان (ع) نظر شما را
به چند نمونه از مناظرات برهانى و استدلالى آنها جلب مىكنيم:
1- روزى گروهى به محضر پيامبر(ص) آمده و گفتند براى
مناظره آمدهايم، و به قرآن اشكالى داريم. پيامبر (ص) فرمود: اشكال چيست؟
گفتند: «اشكال ما اين است كه در قرآن (آيه 98 سوره انبياء) مىخوانيم: «انّكم و
ما تعبدون من دون اللّه حصب جهنّم؛ شما و آنچه (از معبودانى كه) جز خدا مى
پرستيد هيزم دوزخ مى باشيد.» اشكال ما اين است كه طبق اين عبارت، بايد حضرت
مسيح(ع) نيز اهل دوزخ باشد، زيرا مسيح(ع) را نيز عدّهاى مىپرستند؟ پيامبر (ص)
با كمال آرامش گفتار آنها را گوش كرد، آنگاه به آنان چنين پاسخ داد: «قرآن بر
طبق متعارف كلام و ادبيات عرب نازل شده است، و در كلام عرب واژه «مَن» نوعاً
براى ذوىالعقول (افراد صاحب عقل) استعمال مىشود، ولى واژه «ما» نوعاً براى
افراد غير ذوى العقول (مانند حيوانات و جمادات و گياهان) به كار مىرود، در آيه
مورد اشكال شما، واژه «ما» آمده است ، بنابراين منظور از آن، معبودانى است كه
صاحب عقل نيستند، مانند بتهايى از چوب و سنگ و گل و...مىساختند و مىپرستيدند،
در نتيجه معنى آيه چنين مىشود: «جايگاه شما غير خدا پرستان، و معبودهايى كه از
بتهاى مختلف ساختهايد در دوزخ است» آن گروه از پاسخ معقول پيامبر(ص) قانع شده
و او را تصديق نموده و سپس برخاستند و رفتند.(24)
2- عبداللّه ديصانى از منكران خدا بود، روزى با وساطت
هشام بن حكم (يكى از شاگردان امام صادق عليه السلام) به محضر امام صادق(ع)
رسيد، و پرسيد: مرا به معبودم راهنمايى كن، امام(ع) به او فرمود: بنشين. او
نشست، در همين هنگام كودكى تخم مرغى در دست داشت از آنجا عبور كرد، امام (ع) به
آن كودك فرمود: آن تخم مرغ را به من بده، كودك اطاعت كرد، امام(ع) آن تخم مرغ
را به دست گرفت و به عبداللّه فرمود: اى ديصانى! اين تخم مرغ را نگاه كن كه
سنگرى (پوست و...) آن را پوشانده است، و اين سنگر از چند چيز تشكيل شده است: 1-
پوست ضخيم 2- پوست نازك در زير آن پوست روئين 3- سفيده مايع نقرهاى روان در
زير آن پوست نازك 4- مايع طلايى روان در درون آن سفيده، كه اين دو مايع سفيد و
زرد با هم مخلوط نمىشوند. به همين وضع باقى است، نه سامان دهندهاى از ميان آن
بيرون آمده كه بگويد من آن را ساختهام و نه تباه كنندهاى از بيرون به درونش
رفته كه بگويد من آن را تباه ساختهام، و روشن نيست كه براى توليد فرزند نر يا
ماده درست شده، ناگاه پس از مدتى شكافته مىشود، و پرندهاى مانند طاووس
رنگارنگ از آن بيرون مىآيد. آيا به نظر تو چنين تشكيلات (ظريف و حس اب شده)
داراى تدبير كنندهاى نيست؟ عبداللّه در همين هنگام در برابر سؤال امام (ع)
مدتى سر به زير افكند و در فكر فرو رفت، سپس (در حالى كه نور ايمان به قلبش
تابيده بود) سر بلند كرد و گفت: گواهى مىدهم كه معبودى جز خداى يكتا نيست، و
او يكتا و بى همتاست، و گواهى مىدهم كه محمّد (ص) بنده و رسول خدا است. و تو
امام و حجّت از طرف خدا بر مردم هستى و من از عقيده باطل خود برگشتم و توبه
كردم و پشيمان هستم.»(25)
3- عبداللّه ديصانى (منكر خدا) توسط هشام بن حكم از
امام صادق پرسيد: «آيا خداى تو مىتواند همه دنيا را در ميان تخم مرغ بگنجاند،
بى آن كه دنيا كوچك شود، و درون تخم مرغ وسيع گردد؟» امام توسط هشام به او پيام
داد: «انسان داراى پنج حس است كه عبارتند از: حس بينايى، حسّ شنوايى، حسّ
بويايى، حسّ چشايى و حس بساوايى (لامسه)، وسيله بينايى به اندازه يك عدس يا
كوچك تر است، انسان به وسيله همين وسيله كوچك بخش وسيعى از آسمان و زمين و
كوهها و درخت ها را مىنگرد، همان خداوندى كه قادر است آن همه وسعت را در ميان
عدسى كوچك قرار دهد، مىتواند همه جهان را در درون تخم مرغ بگنجاند... عبداللّه
با شنيدن اين سخن تصميم گرفت به محضر امام صادق(ع) برسد، او به محضر امام
صادق(ع) رسيد، و پس از طرح چند سؤال و دريافت پاسخ آنها، قانع شده و مسلمان
شد.(26)
مناظرات امامان(ع) با منكران و ملحدان و...بسيار است، و
همه اينها حاكى است كه مسأله خردورزى و برهان و عقلانيت از تكيه گاههاى مهم
امامان (ع) در برخورد با مردم مختلف بوده است، تا آنجا كه ابن ابن العوجا يكى
از منكران سرشناس و دانشمند عصر امام صادق(ع) در شأ ن آن حضرت مىگويد:
«آن حضرت با ما برخورد بسيار متين و نيك داشت، گفتارهاى
ما را با كمال آرامش مىشنيد، هيچگاه به ما ناسزا نگفت، و در پاسخ به ما از مرز
انصاف خارج نشد، او انسان خود دار و باوقار است، و داراى انديشه محكم و استوار
مىباشد، تندى و سستى رأى ما و سبكىهاى ما او ر ا خسته نمىكند، او گفتار ما
را خوب مىشنود و گوش فرا مىدهد، به طورى كه ما خيال مىكنيم او را محكوم
كردهايم، بعد كه نوبت به او مىرسد، با كمال متانت يك يك از استدلالهاى ما را
بررسى كرده و با گفتارى اندك رد مىكند، به گونهاى كه هرگونه بهانه در بحث بر
روى ما بسته مىشود.»(27)
پىنوشتها:
1. بحارالانوار، ج 1، ص 94.
2. همان، ج 1، ص 99.
3. اصول كافى، ج 1، ص 12.
4. همان، ص 16.
5. بحار، ج 78، ص 165.
6. مفاتيح الجنان.
7. خبرنامه شماره 857، ص 8، به نقل از آيت اللّه صافى گلپايگانى مدّ ظله.
8. اصول كافى، ج 1، ص 25.
9. بحارالانوار، ج 52، ص 336.
10. نهج البلاغه، خطبه 198.
11. سوره بقره، آيه 111.
12. آل عمران، آيه 190.
13. سوره انعام، آيه 50.
14. (سوره زمر - آيه 18) اصول كافى، ج 1، ص 13.
15. سوره ملك، آيه 10.
16. بحار، ج 1، ص 95.
17. بحار، ج1، ص 96.
18. غررالحكم، ج2، ص 211.
19. اصول كافى، ج1، ص 11.
20. همان.
21. ناسخ التواريخ حضرت على(ع)، ج1، ص 16 و 17.
22. نهج البلاغه، خطبه 239.
23. احتجاج طبرسى، ج1، ص 155.
24. بحارالانوار، ج9، ص 282.
25. اصول كافى، ج1، ص 79 و 80 - به طور اقتباس.
26. همان، به طور اقتباس.
27. بحار، ج 3،ص 58.
منبع: ماهنامه پاسدار اسلام
