وقف، روشنترین مصداق صدقه
پیشتر در صفحات آغازین این مجله بارها به ضرورت طرح مباحث وقفی و باید و
نبایدهای آن با خوانندگان و مخاطبان مجله گفته و نوشتهایم. اینبار نیز در نظر
داشتیم به وجوه دیگری از این مقوله بپردازیم. در همین نیت بودیم که وقفنامهای
ارزشمند به دستمان رسید. با مطالعه آن دریافتیم که همه مراد و نیت ما به کمال و
تمام و با پشتوانه فضل و دانش و کرامت معنوی واقف و نویسنده محترم وقفنامه در
آن آمده است و علاوه بر آن در یک مختصر نافع به ظرایف و نکاتی عمیق در مورد این
سنت حسنه پرداخته شده که در یغمان آمد دیباچه این شماره از مجله را به آوردن
این وقفنامه نگشاییم و خواننده علاقهمند را از مضامین پرمحتوای آن محروم
کنیم.
مُهر از سرنامه برگرفتیم
گویی که سرگلابدان است
واقف بزرگوار، حکیم متأله و اندیشمند گرانقدر استاد
آیتاللّه جوادی آملی است که نامشان ما را از هرگونه تعریف و توصیفی در ابعاد
شخصیتی ایشان بینیاز میکند و چهره معنوی و علمی ایشان در قلمرو فرهنگ و معارف
اسلامی درخشانتر از آن است که این قلم را توان تصویر باشد.
دیدگاهها، مقاصد و منویات واقف محترم که در قالب عبارات بلیغ و مشرب عمیق
عرفانی در وقفنامه مطرح شده است قابل توجه و تعمق است. بویژه توجه دادن
خواننده گرامی به این نکته مفید و لازم به نظر میرسد که در این وقفنامه یکبار
دیگر آیین و سنت نیکوی وقفنامهنویسی که به عنوان یک سند فقهی، حقوقی و تاریخی
همواره در گذشته مورد توجه واقع میشده است مدّنظر قرار گرفته و علاوه بر آن به
ظرایف وقف و اهمیت آن در شریعت نبوی (ص) و نیات واقف و خصوصیات عین موقوفه و
تکلیف آینده و سایر موارد فقهی و حقوقی آن به سبکی آموزنده اشاره شده است؛
اموری که متأسفانه در وقفنامههای جدید یا متروک مانده و یا به صورت ناقص بدان
پرداخته میشود. در هر صورت اصل وقفنامه خود مشکی است عطرافشان و از بیان عطار
بینیاز.
وقف نامه حضرت آیت الله
جوادی آملی
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم و ایّاه نستعین
الحمدللّه الّذی یأخذ الصدقات و یُربیها و صَلّیاللّهُ علی رسولهِ الّذی
یُطهّر نفوسَ المتصدّقین و یُزَکّیها بها، و علی اهل بیته الذین استنّوا بسنته
(ص) فیها، واللعن علی اعدائهم الّذین نَبَذوُها وراء ظهورها.
بعد از ثنا و تحیّت چنین گوید، عبد محض خدایی که حق مطلق و هستی صرف است: هیچ
موجود امکانی مالک چیزی نبوده. ذاتا، وصفا و فعلاً بلکه اثرا، فانی در ذات،
صفت، فعل و اثرخداوند میباشد، اسناد هر گونه هستی به غیر خداوند مجاز است؛ و
اگر اسناد شأنی از شؤون هستی به غیر خدا صحیحا بررسی شود، سبک مجاز از مجاز
میباشد؛ زیرا وقتی اسناد اصل هستی به غیر خدا، مجاز بود، اسناد شأنی از شؤون
آن به غیر خدا، مجاز مضاعف خواهد بود. این مطلب عمیق توحیدی، در دنیا برای
موحّدان راستین، چونان رسول گرامی (ص) حلّ شد، قل لااملک لنفسی نفعا ولا
ضرّا،... لیس لک من الامر شیءٌ...، و برای دیگران در معاد، روشن میگردد، یوم
لاتملک نفس لنفسٍ شیئا. زیرا، قیامت، ظرف ظهور چنین حقیقت توحیدی است، نه وعائی
برای حدوث آن. البته، در دنیا برای حفظ نظام انسانی، بسیاری از امور، به غیر
خدا اسناد مالکانه داده میشود، و بر همین اساس، اشخاصی مالک، و اشیائی مملوک،
و عقود و ایقاعاتی، ممضی، و عهودی ایفاء میگردد. انسان مؤمن که به خداوند هستی
ایمان آورد و با او بیعت نمود، یعنی جان، مال و همه شؤون مجازی خود را به
خداوند بیع کرد، بعد از آن هرگونه تصرّفی را در ذات، وصف، فعل و اثر خود، مسبوق
به اذن خدا قرار داده و تصرّف در شأنی از شؤون هستی خویش را بدون اذن او
غاصبانه میداند، و از خود چیزی ندارد، تا آن را مورد معامله قرار دهد، و اگر
چنین کرد، حتما به عنوان امتثال فرمان مالک حقیقی خواهد بود.
لذا اینجانب عبداللّه واعظ جوادی معروف به جوادی آملی، نه به عنوان مالک و
ولیّ، و نه به عنوان خلیفه مالک یا وکیل و نائب او، بلکه به عنوان عبد آبق که
به مولای شفیق و رفیق خود برگشت، درباره خانه ملکی و متصرّفی شهر قم، عهد و
قراری با مولای غیب و شهودم بستم که ذیلاً بعد از فصول دهگانه، مشروح میشود.
1ـ مهمترین هدف بعثت، تزکیه نفوس و تعلیم کتاب آسمانی و حکمت است، نمونههای
وافری از هر دو رشته علمی و عملی در قرآن مجید بیان شد، یکی از بارزترین مصداق
تزکیه همانا تأدیه صدقه میباشد، و کاملترین مصداق صدقه، وقف است که اصل آن
ثابت و فرع آن با دوام اصل مزبور، جاری خواهد بود، و هیچ صدقهای چون وقف، چنین
مزیّت جاودانه را واجد نیست. اطلاق صدقه بر وقف، حبس، سکنی، عمری، رقبی، و نیز
بر زکات مال و زکات فطر و نظائر آن برای آن است که امور مزبور، نشانه صداقت
ایمان و صدق متصدّق و واقف میباشد.
2ـ فضیلت صدقه که وقف مصداق بارز آن است، در این است که خداوند شخصا او را
میپذیرد، و دریافت مینماید چنانکه فرمود: اَلَم یَعلَموُا اَنّ اللّهَ هُوَ
یَقبَلُ التَّوبَةَ عَن عِبادِهِ وَ یَأخُذُ الصَّدَقاتِ، بنابراین دریافت رسول
اکرم (ص)، مَظهر اَخذ خدا خواهد بود، و جمع بین آیه مزبور و آیه خُذ مِن
اَموالِهِم صَدَقةً تُطهّرهُم وَ تُزکّیهِم بها، آن خواهد شد که، و ما اَخَذتَ
اِذ اَخَذتَ، ولکنّ اللّهَ اَخَذَ.
3ـ چون صدقه که، وقف، فرد کامل آن میباشد، مُطَهّر نَفس از اوساخ، و مُزَکّی
روح از ادناس و اقذار است، امید آن خواهد بود که چنین روح طاهر از دَرَن و
رَین، توانای ادراک صحیح وحی الهی باشد، زیرا، سروش غیب را جز طاهران طائر باغ
ملکوت و طائران طاهر از دَنَس مُلک، مسّ نمیکنند،... لایمسّه الا المطهّرون.
4ـ از آنجهت که صدقه و وقف، که مصداق بارز آن است، بسیار ظریف و شفّاف
میباشد، با اندک غبار گردِ منّت و اذیّت، غبارین و متوسخ شده، و شایسته صعود
به بارگاهی که جز، کلم طیّب، چیزی به اوج عروج آن بار نمییابد، الیه یصعد
الکلم الطیّب، نخواهد بود، لذا ندای قرآن مجید چنین است: یا ایّها الّذین آمنوا
لاتبطلوا صَدَقاتِکم بالمنّ و الاَذَی.
5 ـ چون صدقه جاری همانند سنّت ساری از آثار سودمند میباشد، و تا برقرار است،
روح صاحب آن در دارالقرار قریرالعین خواهد بود، و خداوند، قادم را چون غابر
مینگارد، نَکتُبُ ماقَدَّموا و آثارَهم، و جزء اَعمال برّ متوفی محسوب
میگردد، اجر جزیل آن در قرآن و سنّت اهل بیت عصمت و طهارت علیهمالسلام کاملاً
بیان شد،... والمتصدّقین والمتصدّقات... اَعَدّ اللّهُ لَهُم مَغفِرَةً وَ
اَجرا عَظیماـ... یُضاعَف لَهُم و لَهُم اَجرُ کَریم ـ لیس یتبع الرجل بعد موته
من الاجر، الاّ ثلاث خصال: صدقة اجراها فی حیاته، فهی تجری بعد موته، و سنّة
هدی سنَّها، فهی یعمل بها بعد موته، او ولد صالح یدعو له ـ و چون معیار در
ثواب، همان اثر صالح است، ذکر امور سهگانه در این حدیث یا امور ششگانه در
حدیث دیگر، از باب تمثیل است، نه تعیین، لذا علم صائب، فرزند صالح، سنّت صحیح،
وقف جاری، سیرت ساری و مانند آن مایه روح و ریحانِ روح رائح الی اللّه خواهد
بود.
6 ـ چون اثر نافع صدقه که وقف مصداق روشن آن میباشد، همانند دیگر واقعیتهای
دینی، هنگام احتضار ظاهر میشود، محرومان از چنین فیض فوزآوری، درخواست ارتجاع
به دنیا را بجای تسریع رجوع الی اللّه، و رجعت به وطن اصلی، مطرح میکنند، و
به شیوه نکوهیده اَتَستَبدِلوُن الَّذی هُوَ اَدنی بِالَّذی هُوَ خَیرُ، انّا
للّهِ وَ انّا اِلَیهِ راجِعوُنَ را، به، رَبِّ ارجِعوُنِ...، مبدّل ساخته، و
تمنّی کاذب را به جای رجای صادق، در سقیفه خیال و قیاس و گمان و وهم نشانده،
آنگاه چنین میگویند:... فَاَصَّدَّقَ وَ اَکُن مِنَ الصّالِحینَ ـ و به منظور
پرهیز از چنین استبدال ناپسند، صاحب ولایت کبری، حضرت علی بن ابیطالب
امیرالمؤمنین، علیه افضل صلوات المصلّین فرمود: الصَّدقةُ والحبسُ ذخیرتان
فدعوهما لیومهما.
7ـ از آن جهت که اهل بیت طهارت و عصمت صلواتاللّه علیهم اجمعین، قرآن
ناطقاند، و در تمام حسنات، امامت امّت را به عهده دارند، و قبل از دیگران به
وحی الهی مؤمن و به حِکَم آن معتقد، و به احکام آن عاملاند، لذا رسول گرامی
(ص) و اهل بیت معصوم (ع) آن حضرت (ص) اقدام به وقف کردهاند، درباره پیامبر
گرامی (ص) چنین آمده است: تصدّق رسولاللّه (ص) باموالٍ جَعَلَها وقفا، وَ
کانَ یُنفِق مِنها عَلی اَضیافِهِ، وَ اَوقَفَها عَلی فاطِمةَ عَلیهَاالسلام...
ـ و درباره حضرت امیرالمؤمنین، علیهالسلام، آمده است: کان عبدا للّه، قد
اَوجَبَ اللّهُ له الجنة، عمد الی ماله فَجَعَله صدقةً مبتولةً تجری بعده
للفقراء و قال: اللّهم انما جعلت هذا لتَصرِفَ النارَ عن وجهی و لتصرفَ وجهی عن
النار، و حضرت صدّیقه کبری، فاطمه زهرا صلواتاللّه علیها، اموالی را وقف
فرموده و تولیت آن را به حضرت امیرالمؤمنین (ع)، آنگاه به امام مجتبی حسن بن
علی علیهماالسلام، سپس به سیّد شهدا حضرت حسین بن علی علیهماالسلام، روحی
لمضجعه الشریف الفداء و بعد از آن حضرت به فرزند بزرگتر که علوی و فاطمی باشد،
نه علوی محض، سپرد، و همچنین از سائر معصومین علیهمالسلام رسیده است که مال
خود را به عنوان وقف، صدقه جاری قرار دادهاند، حتی درباره حضرت سید شهدا (ع)
رسیده است که نواحی قبر شریف خود را از اهل نینوی و غاضریّه به شصت هزار درهم
ابتیاع فرمود، و آن را بر ایشان تصدق نمود.
8 ـ چون اصحاب متعهد اهل بیت طهارت و عصمت، هماره، به آن ذوات مقدّس اتّساء
داشتهاند، لذا هر صحابی متمکن، اقدام به وقف مینمود، چه اینکه از جابر روایت
شده لم یکن من الصحابة ذو مقدرةٍ الاّ وقف وقفا.
9 ـ همانطوری که وقف، فضیلت فراوان دارد، هدم آن به فروختن، هبه کردن، ارث
بردن و مانند آن، رذیلت وافری را به همراه دارد که حضرت امیرالمؤمنین
علیهالسلام درباره وقف چشمه یَنبُع چنین فرمود:... هی صدقة، بتةً بتلاً، فی
حجیج بیتاللّه و عابری سبیلٍ، لاتُباع و لاتوهب و لاتورث فمن باعها او وهبها
فعلیه لعنة اللّه والملائکة والناس اجمعین، لایقبل اللّه منه صرفا و لا
عدلاً.
10 ـ شرح صدر، سعه نظر، جامعیت اسلام و همگانی و همیشگی بودن آن، ایجاب
مینماید که جهانی بیندیشد، و سراسر گیتی را مشمول لطف خود قرار دهد چنانکه
رسول گرامیِ چنین دینی، رحمة للعالمین معرفی شد. لذا وقف بر جامعه بشری، اعم از
مسلم و کافر، ذمّی و حربی مادامی که اعانت بر عصیان و تعاون بر اثم نباشد، جایز
است و آیه مبارک و کریم، لاینهاکم اللّه عن الّذین لم یقاتلوکم فی الدّین و لم
یخرجوکم من دیارکم ان تبرّوهم و تقسطوا الیهـم انّ اللّه یحبّ المقسطین، گـواه
آن میباشد.
اکنون که خطوط کلّی صدقه جاری، طی ده فصل بیان شد، به اصل مطلب میپردازم، و آن
اینکه وقف صحیح شرعی ـ جامع همه شرایط واقف، موقوفعلیه، موقوف و وقف ـ نمودم
خانه ابتیاعی، ملکی و متصرفی خودم را که واقع است در: قم، خیابان ارم
(آیةاللّه نجفی مرعشی) پشت مسجد آیةاللّه گلپایگانی، جنب مدرسه علمیه سعادت
(جنوب و جنوب شرقی) برای مدرّسان، محقّقان، مؤلّفان، پژوهشگران علوم و معارف
الهی مانند تفسیر، فلسفه الهی، کلام، فقه، اصول و سائر دانشهای دینی، الی ان
یرثاللّه الارض و من علیها. تولیت آن مادامتالحیوة، در اختیارم میباشد، و
بعد از توّفی و ادراک لقاء اللّه، به فرزندم جناب حاج شیخ مرتضی واعظ جوادی
است، چنانکه تولیت مدرسه علمیه سعادت را که در اختیارم است و تعیین متولّی بعد
از من نیز به اختیارم میباشد، بعد از وفاتم، در اختیار مشارالیه خواهد بود، و
تولیت مدرسه و خانه وقفی بعد از عمر طولانی نامبرده، به فرزند روحانی از خاندان
اینجانب میباشد، و اگر خدای نخواسته، از این خاندان، کسی روحانی نشد، به فرزند
بزرگ این خاندان خواهد بود. تمام کتابها و سائر لوازم کتابخانه و تلفن، در
اختیار مرکز تحقیقاتی اسراء است. ایجاب و قبول، اقباض و قبض، حاصل، و صیغه وقف
به طور جامع همه مطالب لازم اعم از مرقوم و غیر آن جاری شد، ربّنا تقبل منّا و
خذه منّا و طهّرنا به والحمدللّه ربّ العالمین، الّذی یرث الارض و من علیها.
جوادی آملی
18 /5 /1374
منبع: سایت راسخون (منبع اصلی مقاله و نام نویسنده ذکر نگردیده است - احتمالا از فصلنامه وقف ميراث جاويدان می باشد)
