تجلّي كلام علوي در شاهنامه و مثنوي

تقي آل‏ياسين


پيش‏گفتار
نهج‏البلاغه كه نام برازنده و بسيار رساي آن مي‏تواند يادآور سخن حكيمانه «الأسماءُ تُنزَلُ مِنَ السَّماءِ» باشد، در درجه نخست در روش‏هاي بلاغت و شيوايي سخن در زبان عربي است و بنا به قول جامع اديب و دانشمند آن، سيّد رضي؛ محور اصلي جمع‏آوري گفتار پراكنده حضرت نيز همين نكته مشترك و ساري در منقولات علوي بوده است و البته بر پايه اين خصيصه تقريبا منحصر به فرد ادبي بودن در عين عربيّت است كه مي‏توان در بررسي تأثير نهج‏البلاغه و يا ساير مجموعه‏هاي كلام امام در زبان‏هاي مجاور به ويژه زبان و ادبيّات ارجمند پارسي به بحث پرداخت.

ادبيات پرمايه فارسي بايد بيش از هر چيز خود را مديون عنايات بي‏شائبه و تأثيرات عميق و بنيادي قرآن عظيم بداند و بايد گفت كندوكاو تأثيرات صريح و انكارناپذير قرآني در مقولات شاخص ادبي خود مقالِ جداگانه‏اي مي‏طلبد و قطعا در محور موضوع اين گزارش غيرقرآني و علوي نمي‏گنجد.

نهج‏البلاغه همانند بسياري ديگر از متون و منابع استوار ديني و همچنين به مانند بسياري ديگر از آثار و مضبوطات تاريخي، تأثيرات شگرف و بعضا آشكاري در برخي از متون ادبي ما ايرانيان داشته است كه بي‏مجامله بررسي «تخصصي» تأثير آن در هر يك از متون نظم و نثر ادبي مي‏تواند در تبيين انديشه‏ها و گفتار ژرف و انساني اين انسان الهي حقايق تازه و سودمندي عايد علاقه‏مندان مباحث ادبي گرداند.

راقم اين سطور در اين گزارش مختصر از ميان متون ادب حماسي، شاهنامه حكيم توس، و از ميان ديگر متونِ نامبُردار پارسي، بزرگ‏ترين حماسه عرفاني دري، يعني مثنوي معنوي مولانا جلال‏الدين را براي اين مبحث برگزيده است و قصد آن دارد در حدّ توش و توان مُزجات خود به بررسي كلّي و محتوايي آن‏ها در ارتباط با آبشخورهاي علوي بپردازد تا در پيشگاه ارباب فضيلت چه قبول افتد و چه در نظر آيد.

پيش از پرداختن به مصاديق بهره‏مندي شاهنامه فردوسي از نهج‏البلاغه علي(ع)، نخست بايد در ايضاح چند نكته مهم و اساسي در محور تأثير و تأثّر اين موضوع، لختي قلم گردانيد و پس به سر قصّه شد.

بررسي عدم تطابق زماني ميان اين دو اثر ادبي و ديني (شاهنامه و نهج‏البلاغه) و به تبع آن، اشاره به زمان ورود نهج‏البلاغه مدوَّن سيّد رضي به كتابخانه‏ها و سپس به ذهن و زبان ايراني، اشاره به مسئله «توارد» در مفهومي وسيع و عالي براي پاره‏اي از مضامين مشترك انساني كه مي‏تواند در تمام نِحل و حتي ملل به عنوان «تعابير حكمت‏آميز» رايج و ماندگار باشد و همچنين بررسي لزوم استفاده از منبع / منابع ديني ـ اسلامي در متني كه سراسر آن را اسطوره و به ويژه «حماسه» تشكيل مي‏دهد، از مواردي است كه بايد پيش از ورود به مبحث و توغّل در آن، در تبيين آن‏ها در حدّ توان كوشيد.1

تأليف نهج‏البلاغه و ورود آن به ايران
سرور محدّثان، سيد رضي در دوران جواني و پيش از پرداختن مجموعه عظيم نهج‏البلاغه، كتابي را درباره صفات پيشوايان دين (خصائص الأئمّه) شروع به تأليف كرده بود كه به علت گرفتاري‏هاي روزگار ناتمام مانده و طبع حسّاس و ديرپسند نويسنده از آن گزارش خرسند نشده است. قسمت پاياني اين كتاب نيمه تمام كه با پاره‏اي از گفتار علوي قرين شده و به الخصائص نيز نامبردار بود، مَدح و ستايش همگنان سيّد را برانگيخته و سرانجام، اين تمجيدها او را در پي افكندن كاخ بلند و ديرپاي نهج‏البلاغه مصمّم گردانيده است.2

تاريخ تدوين نهايي نهج‏البلاغه چنان كه از تحقيقات صائب نهج‏البلاغه‏پژوهي برمي‏آيد، ماه رجب سال 400 هجري و در محله شيعه‏نشين كَرْخ بغداد بوده است.3 بنابراين، بايد سال و زمان نسبي ورود اين كتاب شريف در ذهن و زبان ايراني و همچنين در آثار مكتوب فارسي تقريبا مشخص شود تا داوري درباره تأثيرات اين كتاب منطقي‏تر و به حقيقت نزديك‏تر باشد. درباره جاودان اثر حكيم فرزانه توس (شاهنامه)، به علّت معاصرت و هم‏زماني با گردآوري نهج‏البلاغه توسط سيد رضي آن هم در منطقه‏اي غيرايراني (بغداد) و با در نظر آوردن زمان تقديم شاهنامه فردوسي به دربارِ نابسامان پرستارزاده غزنوي (حوالي 400هجري)4 به قطع و يقين مي‏توان اظهار كرد كه فردوسي نه نهج‏البلاغه مدوَّن سيد رضي را به چشم ديده و نه اصلا خبر احتمالا جنجالي و پرطمطراق نشر آن را به گوش ظاهر شنيده است:

سر خدا كه عارف سالك به كس نگفت در حيرتم كه باده فروش از كجا شنيد!5

در توضيح بحث مذكور مي‏توان به اين احتمال نيز دل بست كه مجموعه تدوين شده نهج‏البلاغه بتواند حدود يك قرن بعد از كتابت نهايي در مناطق علمي ايران جاي گير شود و تأثيراتِ مهم و عديده‏اي بر آثار كاتبان و نويسندگان ارجمند بگذارد. در اين‏باره اخيرا نسخه‏اي از ترجمه نهج‏البلاغه مربوط به قرن پنجم و ششم هجري ـ كه ظاهرا از سوي نويسنده‏اي نامعلوم در خراسان نوشته شده ـ از سوي دانشگاه تهران به چاپ رسيده است كه در جاي خود علاوه بر دربرداشتن ترجمه‏اي نسبتا سليس از نهج‏البلاغه به زبان فارسي، اطلاعات سودمند ديگري نيز درباره پاره‏اي وقايع تاريخي اسلام در اختيار علاقه‏مندان قرار مي‏دهد.6 با اين وجود، استاد سيّدجعفر شهيدي ضمن تشكيك در اصل اين كتاب درباره نخستن ترجمه فارسي از نهج‏البلاغه در خراسان و در قرن پنجم و ششم بكلي به ديده ترديد نگريسته است،7 ولي به توضيح كشّاف مصحّح كتاب مذكور، آقاي دكتر عزيزاللّه جويني در مقدّمه توضيحي اين اثر قديمي مي‏توان اين سخن را پذيرفت كه: «اگر نهج‏البلاغه پس از صد سال به ايران نيامده باشد، پس از كجا ابوالحسن بن فندق، معارج نهج‏البلاغه را فراهم آورده و يا كيدري كه وي نيز اهل بيهق بوده، چنان كاري بزرگ در شرح نهج‏البلاغه به انجام رسانيده است؟ و نيز چگونه قطب‏الدين راوندي كتاب منهاج البَراعه را در شرح نهج‏البلاغه تأليف كرده است كه همگي آنان در قرن ششم بوده‏اند؟»8

بنابراين، اگر باز هم بپذيريم كه نهج‏البلاغه حتي پنجاه يا صد سال پس از تدوين ظاهري‏اش )سال 400هجري( به ايران آمده باشد، باز هم بايد همچنان بر موضوع عدم رؤيت و استفاده مستقيم فردوسي از آن كتاب شريف پاي فشرد و بدان فتوا داد.

مضامين مشترك در شاهنامه و نهج‏البلاغه
حاصل مباحث مذكور اينكه، براي نشان دادن تأثّر شاهنامه فردوسي از گفتار اميرالمؤمنين(ع) بايد در آثار پيشين مربوط به علي(ع) نگريست و چنان كه مُبرهن است پاره‏هاي گفتار علوي بسي پيشتر از زمان تدوين نهج‏البلاغه در مناطق و مكتب‏خانه‏هاي علمي موجود بوده است.9

به عنوان نمونه، درباره خطبه معروف «شقشقيّه»10 كه از سوي علماي تسنّن به علّت در برداشتن پاره‏اي خوارداشت‏ها نسبت به خلفاي سه‏گانه راشدين به ويژه قَدح صريح خليفه سوم ـ عثمان بن عفّان ـ مورد ترديد قرار گرفته و با اين وجود امروزه به پاي‏مردي تحقيقات كشاف نهج‏البلاغه‏پژوهان در اصالت و تاريخي بودن آن تقريبا هيچ شكّ و ريبي بر جاي نمانده است، اين اشاره كافي است كه ابن ابي‏الحديد در شرح جامعِ خود و از زبان استادش ابن ابي‏الخير واسطي و او نيز به نقل از شيخ خود ابن‏الخشّاب در صحّت انتساب خطبه شقشقيّه به علي(ع) چنين اعتقاد راسخي دارد: «به خدا قسم! اين خطبه را در كتاب‏هايي كه دويست سال پيش از تولّد سيّد رضي نوشته شده است، ديده‏ام و همچنين به قلم دانشمندان و بزرگاني خوانده‏ام كه خطّ آن‏ها را مي‏شناسم و سال‏ها قبل از آنكه نقيب ابو احمد ـ پدر سيد رضي ـ قدم به جهان هستي گذارد، زندگي مي‏كرده‏اند.»11

نكته مهم ديگر كه درباره پاره‏اي مضامين مشترك در شاهنامه و نهج‏البلاغه بايد بدان اشاره شود، اين است كه ممكن است موضوع و حتي گفتاري در نهج‏البلاغه و يا هر كتاب ارجمند و ديني ـ تاريخي ديگر آمده باشد و اين گفتار غير تعمّدا و كاملا از روي «توارد» در مجموعه‏اي ديگر كه البته دور از دسترس كتاب به ظاهر منبع / مبدأ بوده، به كار رفته باشد.

مثلا، پاره‏اي از كلام يوناني منتسب به بزرگان حكمت آن ديار كه الحق مايه‏اي گران از حكمت و معرفت را در خود نهفته دارد، امكان دارد عينا و يا مضمونا در كلام پيشين و حتي ديني ما ايرانيان به كار رود كه البته از حيث ظاهر شبيه به هم نمي‏توان ادعا كرد كه اين دو گفتار همسان قطعا از يكديگر مقتبس شده‏اند. بهترين نمونه تاريخي كه الحق به خاطر تشابهات عجيب داراي شگفتي بسيار است، آمدن داستاني كاملا شبيه به قصّه ديني «خدو انداختن خصم بر روي علي(ع) از مثنوي معنوي مولانا در روايات اساطيري و كهن سامورايي ژاپن است.12 همچنان كه استاد فروزانفر هم با اندكي تسامح داستان مذكور از مثنوي را در ذيل حوادث غزوه خندق / احزاب قابل بحث دانسته‏اند،13 مي‏توان گفت كه روي دادن واقعه‏اي كاملا همسان با آن در منطقه‏اي ديگر و بسيار پيشتر از آن را هرگز نمي‏توان بر مسئله «اقتباس» و استفاده از يك موضوع مربوط به تاريخ صدر اسلام حمل كرد. بنابراين، چندان نبايد اظهار شگفتي كرد اگر در مواردي معدود كلام بزرگان ادب و فرهنگ ما كه به هر حال از يك فرهنگ و تمدّني مشترك بهره‏مند بوده‏اند، با پاره‏اي از كلام بزرگان ديني ما يكساني و مشابهت داشته باشد.

در ارتباط با انگيزه تأثّرات علوي فردوسي در شاهنامه مي‏توان مذهب اين شاعر ارجمند و آزاده دري را نيز دستاويزي استوار براي اين تأثير و تأثّر قرار داد. بنا به تحقيقات عميق و استوار شاهنامه‏پژوهان ايراني در اينكه مذهب رسمي فردوسي، اماميّه، آن هم از شاخه بارور جعفري / اثني عشري است، تقريبا جاي ترديد نيست.14

تجلّي كلام اميرالمؤمنين(ع) در شاهنامه
با اين توضيحات به نظر مي‏رسد بررسي پاره‏اي از ابيات گيراي شاهنامه بر محور گفتار علوي (نه نهج‏البلاغه موجود) مي‏تواند منطقي و عملي باشد و اگر در مواردي هم تشابهي ميان شاهنامه و نهج‏البلاغه به ديده آيد، البته چندان جاي شگفتي نخواهد بود؛ چه، همچنان‏كه يادآور شديم، نهج‏البلاغه خلاصه همان آثار موجود پيش از خود است و طبعا همان مباحث به طور منظم و طبقه‏بندي شده در نهج‏البلاغه سيد رضي آمده، كه در پي اين يادداشت و براي تكمله بحث به پاره‏اي از آن‏ها اشاره خواهد شد. فقط در اينجا پيش از پرداختن به تجلّي كلام اميرالمؤمنين در شاهنامه فردوسي، براي آنكه ذهن و زبان فردوسي درباره خاندان اهل‏بيت: و اهمّ آن‏ها مولاي متّقيان بيش از پيش روشن شود، نخست به ابيات پرشور و آغازين شاهنامه درباره علي(ع) اشاره مي‏گردد. فردوسي در مقدّمه غني و بسيار پرحكمت خويش بر شاهنامه پس از آوردن حِكَم و مضامين نغز اسلامي در قالب الفاظ دري، مستقيما به وصف نبي و وصي و خاندان پاك ايشان مي‏پردازد و چنان‏كه از نُسخ اصلي شاهنامه برمي‏آيد، در ميان اوصاف اين خاندان در شاهنامه از ديگر صحابه رسول و در رأس آن‏ها خلفاي راشدين ـ به غير از علي(ع) ـ هيچ ذكر خيري در ميان نيست:

چه گفت آن خداوند تنزيل و وحي خداوند امر و خداوندِ نهي

كه من شارستانم، عليّم درست درست اين سخن گفت پيغمبر است15

گواهي دهم كاين سخن راز اوست تو گويي دو گوشم بر آواز اوست

حكيم اين جهان را چو دريا نهاد بر انگيخته موج از او تند باد

چو هفتاد كشتي بر او ساخته همه بادبان‏ها بر افراخته16

يكي پهن كشتي بسان عروس بياراسته همچو چشم خروس

محمّد(ص) بدو اندرون با علي(ع) همان اهل‏بيت نبي و وصي17

اگر چشم داري به ديگر سراي به نزد نبي و وصي گير جاي

گرت زين بد آيد، گناه من است چنين است و اين دين و راه من است

بر اين زادم و هم بر اين بگذرم چنان دان كه خاك پي حيدرم.18

و در جاي ديگر از شاهنامه آمده است:

سر انجمن بُد زياران علي(ع) كه خواند او را علي ولي.19

همچنان‏كه اشاره شد، فردوسي علاوه بر آوردن نام و ياد علي(ع) در شاهنامه خود، به گفتار آن امام ارجمند نيز عنايت داشته است كه در ذيل پاره‏اي از تأثّرات آشكار او از گفتار علي(ع) آورده مي‏شود، با اين تذكار كه نخستين بار ابوالفضل مستوفي، از فضلاي قرن هفتم، در كنار گزارش كلمات قصار اميرالمؤمنين به تطبيق بعضي از ابيات شاهنامه با گفتار امام نيز پرداخته است:20

به نام خداوند جان و خرد كزين برتر انديشه بر نگذرد

نه انديشه يابد بدو نيز راه كه او برتر از نام و از جايگاه.21

«الّذي لا يُدرِكُهُ بُعدُ الهِمَمِ وَ لا يَنالَهُ غوص الفِطَن»؛22 كسي كه دوري همّت‏ها او را درنيابد و تيزبيني ـ نيز ـ بدو دست نيابد.

بدين آلتِ راي و جان و زبان ستود آفريننده را كي توان؟

به هستيش بايد كه خستو شوي زگفتارِ بيكار يكسو شوي.23

«لا يَبلُغُ مِدْحَتَهُ القائلونَ و لا يُؤدّي حَقَّهُ المُجتَهِدونَ»24؛ گويندگان نمي‏توانند او را چنان كه شايسته است، بستايند و كوشندگان نمي‏توانند حق او را به درستي بگذارند.

و ديگر كه گيتي فسانست و باد چو خوابي كه بيننده گيرد به ياد

چو بيدار گردد، نبيند به چشم اگر نيكوي ديد اگر درد و خشم.25

«النّاسُ نيامٌ فإذا ماتوا إنتَبَهوا»26؛ مردم در خوابند، هنگامي كه مُردند بيدار مي‏شوند.

پرستيدن دادگر پيشه كن ز روز گذر كردن انديشه كن

دل اندر جهان آفرين بند و بس ره رستگاري همين است و بس. 27

«اُوصيكُم بِذِكرِالمَوتِ وَ اقلالِ الغَفلَةِ عَنهُ»؛ شما را به يادآوري مرگ و غفلت نورزيدن از آن سفارش مي‏كنم.28

الا اي خريدارِ مغز سخن دلت بر گسل زين سراي كهن.29

«اَهرِبوا مِنَ الدّنيا و أصرِفوا قُلوبُكُم عَنها»؛ از دنيا روي برگردانيد و قلب‏هايتان را از آن منصرف گردانيد.30

جهان سر به سر عبرت و حكمت است چرا مايه ما همه غفلت است

پر از رنج و تيمار و درد و بلاست بدان اي پسر كاين جهان بي‏وفاست.31

«إنّما يَنْظُرُ المُؤمِنُ الي الدّنيا بِعَينِ الاعتبارِ»؛ همانا مؤمن به دنيا از روي عبرت مي‏نگرد.32

و گر چيره گردد هوي برخرد خردمندت از مردمان نشمرد.33

«العاقِلُ مَنْ غَلَبَ هواهُ»؛ عاقل كسي است كه بر هواي نفسش چيره گردد.34

در شاهنامه اسفنديار سوي كاردانان نامه نوشت كه خداوند ما را بيهوده نيافريده است:

سوي كاردانانش نامه نوشت كه ما را خداوند يافه نهشت.35

«ايّها النّاسُ اتّقوا اللّهَ فَما خُلِقَ إمروٌ عَبَثا فَيَلهوُ»36؛ اي مردم از خدا بترسيد، هيچ‏كس بيهوده آفريده نشده است تا به لهو و بازي بپردازد.

مبادا كه بيداد آيد زشاه كه گردد زمانه سراسر تباه

نزايد به هنگام بردشت گور بود بچه باز را چشم، كور

شود در جهان چشمة آب خشك نيابد به نافه درون بوي مشك.37

«إذا تغيّر السّلطان تغيّر الزّمان»؛38 هر گاه پادشاه از حال خود بگردد، روزگار دگرگون مي‌شود.

بخور آنچه داري و بيشي مجوي كه از آز كاهد همي آب روي.39

«اَلحِرْصُ لا يَزيدُ في الرّزقِ و لكِنْ يَذُلُّ القَدرَ»40؛ حرص و آز بر روزي نمي‏افزايد، بلكه ارج و اعتبار انسان را خوار مي‏كند.

به منزل رسيد آنكه پوينده بود همي يافت آن‏كس كه جوينده بود.41

«مَن طَلَبَ شيئا نالَهُ اَو بَعضَهُ»؛ هر آنكه چيزي بجويد، به آن يا به برخي از آن دست مي‏يابد.42

زنادان نيابي جز از بدتري نگر سوي بي‏دانشان ننگري.43

«إحذر مُجالَسة الجاهِل كَما تَأمَن مُصاحبة العاقل»؛ از هم‏نشيني نادان پرهيز كن، هم‏چنان كه محبّت و مصاحبت دانا را امن مي‏شماري.44

زمادر همه مرگ را زاده‏ايم به ناكام گردن بدو داده‏ايم.45

«اِنَّ للّهِ مَلِكا يُنادي في كُلِّ يَومٍ لِدوا للمَوتِ و اَجمَعوا للفناءِ و ابنُوا للخرابِ». اين عبارت به صورت شعري زيبا نيز از مولاي متقيان نقل شده است:46

لَهُ مَلَكٌ يُنادي كُلَّ يَومٍ لِدوا لِلمَوتِ وَ ابنوا لِلخَراب.

شما نيز از اندرز او دست باز مداريد و از من مپوشيد راز.47

«وَ امّا حَقّي عَلَيكُم فَالوَفاءُ بالبَيعةِ و النَّصيحَةُ في المَشهَدِ والمغيبِ»؛ و اما حق من بر شما اين است كه بر بيعتتان وفادار مانم و شما را در آشكار و نهان نصيحت نمايم.48

چو دشمنش [جهان]گيري نمايدت مهر و گر دوست خواني نبينيش چهر.49

«وَ مَن ساعاها [الدّنيا] فاتتهُ، وَ مَن قَعَدَ عَنها و اَتتهُ»؛ و كسي كه براي دنيا تلاش مي‏كند، به آن نرسد، در حالي كه دنيا به رهاكننده آن روي مي‏آورد.50

تأثرّات مثنوي از نهج‏البلاغه
بررسي تأثرات مثنوي مولانا از نهج‏البلاغه چندان بي‏شباهت به حكايت تأثّرات شاهنامه از نهج‏البلاغه نيست. به غير از مسئله بُعد مسافت ميان بغداد عراق و قونيّه عثماني (محل سرايش مثنوي معنوي) در ظاهر قضيه نخست اختلاف صوري مذهب مولانا با موازين تشيّع و سپس موضوع احاديث علوي و ارتباط آن با مثنوي جلب‏نظر مي‏كند كه اين موضوع البته با در نظر آوردن وسعت نظر و عمق مشرب فكري و نهايتا تسامحات عارفانه ـ شاعرانه اين پير كبير بلخ چندان جاي بحث و نكته‏گيري بر جاي نمي‏نهد.

پير دانادلي كه خود را با هفتاد و سه ملت يكي مي‏داند! و سخت‏گيري‏هاي متعدّد مذهبي و فرقه‏اي را در رديف تعصّبات خام مي‏شمارد، اگر مباحث روزمرّه و ساده و درعين حال، كوركورانه كلامي را وارد انديشه ژرف او گردانيم، البته چندان به عدل و انصاف داوري نكرده‏ايم. همچنين بايد افزود كسي كه به صراحت به اساسي‏ترين مسئله تشيّع (حديث غدير) اشاره دارد و در بعضي موارد در تأييد و درستي آن پاي مي‏فشارد، هرگز نمي‏توان او را در بند علايق بسته فكري ـ عقيدتي محصور دانست:

اين چنين پيغمبر با اجتهاد نام خود و آنِ علي(ع)، مولا نهاد

گفت هر كو را منم مولا و دوست ابن عمّ من، علي(ع)، مولاي اوست

كيست مولا؟ آنكه آزادت كند بند رقيّت زپايت بركند.51

همچنان كه از مضمون صريح ابيات فوق دانسته مي‏شود، مولانا علاوه بر ذكر حديث معروف و متواتر «غدير» در شعر خود، به مقتضاي سخن به تفسير و بررسي آن نيز پرداخته و در حدّ مشرب فكري خويش سعي در اثبات آن دارد. مولانا در جايي ديگر از مثنوي درباره قول نابخردانه پاره‏اي از اصحاب رسول كه طي آن علي(ع) را محكوم به حريص بودن در درك خلافت مي‏دانسته‏اند، بكلي به ديده انكار نگريسته و در نتيجه، وجود الهي اين انسان ايده‏آل را از اين اتّهامات سخيف و بربسته كاملا پاك و منزّه دانسته است:

آنكه او تن را بدين سان پي كند حرص ميري و خلافت كي كند؟

ز آن به ظاهر كوشد اندر جاه و حكم تا اميران را نمايد راه و حكم

تا اميري را دهد جاني دگر تا دهد نخل خلافت را ثمر.52

همچنين تأمّل در روايت مشروح «خدو انداختن خصم بر روي علي(ع) كه توسط مولانا در دفتر نخست مثنوي آمده، در ذهن كنجكاو و حقيقت جوينده مخاطب، هرگونه رَيب و شائبه را درباره ارادت بي‏غلّ و غشّ مولانا به شخصيت آرماني اميرالمؤمنين، علي(ع) برطرف مي‏كند و نهايتا اين پير فرزانه را در رديف ارادتمندان مخلص و از جان علاقه‏مندِ اين انسان الهي و نمونه قرار مي‏دهد.

با توجه به اينكه مولانا در دوره جواني به تأكيد منابع موجود از قبيل مناقب‏العارفين افلاكي و رساله فريدون سپهسالار و همچنين ولدنامه سلطان ولد، سخت تحت تعليم پدرِ عارف خويش قرار گرفته و حتي پس از هجران وي در دايره آموزش و تربيت شاگرد مبرّز پدري، يعني سيّدمحقق ترمذي واقع شده و از طرفي، چنانكه از مطالعات و توغّل وسيع مولانا در علوم گوناگون به توسط مثنوي دانسته مي‏شود، مي‏توان با اطمينان اظهار كرد كه مولانا به انحاي مختلف و به تناسب در مسير مطالعات علوي هم قرار گرفته و به قطع و يقين در متون تاريخ اسلام و غير آن در واقع مربوط به مولاي متّقيان تأملّاتي در خور داشته است.

همچنان‏كه پس از مولانا، از ميان بزرگان ادب فارسي حافظ شيرازي نيز، كه بنا به گواهي شعر آسماني‏اش در گونه‏هاي مختلف علوم تحصيل كرده، بعيد نيست در كنار منابع متنوّع خود به پاره‏هاي كلام علوي هم عنايت داشته باشد و در پيوند اين مطلب بايد گفت اين شاعر نامبردار در بيتي از شعر خود به قصيده‏اي از سروده‏هاي جامع نهج‏البلاغه، سيّد رضي، توجه داشته و مصراعي از آن اشعار دلكش را در غزل ناب خويش گنجانيده است:

بسا كه گفته‏ام از شوق با دو ديده خويش «أيا منازِلَ سَلمي، فأينَ سَلماكي؟»53

از سوي ديگر، مولانا هم به مانند ساير بزرگان تسنّن دست‏كم به واسطه اينكه علي(ع) را در شمار خلفاي راشدين و چهارمين آن‏ها مي‏داند، از اين طريق هم كه شده، قطعا روزگاري را به مطالعه در آثار و اخبار خلفا و در ميان آن‏ها خليفه چهارم، علي(ع) گذرانيده است.

بنابراين، در اينكه صاحب مثنوي در مضامين ژرف نهج‏البلاغه و يا هر مجموعه منسوب به حضرت توغّل و ارتكاز معاني نموده، تقريبا شكّي بر جاي نمي‏ماند و اگر اين نكته را هم بپذيريم كه جناب مولانا مستقيما به نهج‏البلاغه مدوّن سيد رضي دسترسي پيدا كرده و بر خلاف فردوسي ـ به جهات مختلف مذكور ـ شخصا به مطالعه آن پرداخته است، چندان به بيراهه سخن نرانده‏ايم.

بررسي ذكر و ياد علي(ع) در مثنوي معنوي مولانا به دو گونه ممكن است: نخست، بازنمود وقايع و روايات كلي مرتبط با تاريخ زندگاني امام همام كه خود از موضوع اين مختصر بر كنار است و ديگر، بررسي اقوال و سخنان اميرالمؤمنين در مثنوي كه البته بناي اصلي اين گزارشِ ديني ـ ادبي بر آن نهاده شده است.

در اين يادداشت و در تكميل بحث تأثّرات فردوسي از منابع و مضامين علوي، در اينجا ضمن ارائه توضيحات مختصر به پاره‏اي از استفاده‏هاي مضموني مولانا از كلام اميرالمؤمنين(ع) اشاره مي‏شود:

در زمين مردمان خانه مكن كار خود كن، كار بيگانه مكن.54

به نظر نگارنده اين بيت مي‏تواند به مضمون قسمتي از خطبه پنجم نهج‏البلاغه ناظر بوده باشد؛ آنجا كه ابوسفيان براي تحريك امام(ع) براي قيام عليه غاصبان خلافت به درِ خانه ايشان رفته و حضرت را به زعم خود براي قيام و اعتراض تشويق مي‏كند. حضرت نيز با پاسخي مُسكت پرده از نيّت ناصواب او برمي‏دارد و با اين گفتار زيبا و تمثيلي وقت قيام و اعتراض را هرگز مناسب اوضاع نمي‏داند: «... هذا ماءٌ آجِنٌ و لُقمَةٌ يَغُصُّ بِها آكِلُها و مُجتَني‏ءُ الثَّمَرةِ لِغَيرِ وَقتِ ايناعِها كالزّارعِ بِغيرِ اَرضِهِ!»؛ اين‏گونه خلافت چون آبي بدمزه و لقمه‏اي گلوگير است و آن‏كس كه ميوه را به صورت نارس و بي‏موقع بچيند، همانند كشاورزي است كه در زمين ديگران چيزي بكارد!

اژدهايي خرس را در مي‏كشيد شير مردي رفت و فريادش رسيد.55

داستان خرس و مرد ابله كه طي آن مردي بر تملّق و دوستي نااستوار خرسي دل بسته بود و سرانجام عقوبت تلخ اين دوستي ظاهري را به جان چشيد، احتمالا مي‏تواند از مضمون وصاياي نغز علوي در ذهن نيرومند مولانا تراويده و در مثنوي به يادگار مانده باشد:

«يا بُنَي، ايّاكَ و مُصادَقَةَ الأحمَقِ، فَإنَّهُ يُريدُ ان يَنفَعَكَ فَيَضُرُّكَ.»56؛ فرزندم! از دوستي احمق بپرهيز؛ چرا كه او مي‏خواهد به تو نفع برساند ولي ضررش عايد تو مي‏شود.

كرد مردي از سخنداني سؤال حق و باطل چيست اي صاحب مقال؟

گوش را بگرفت و گفت: اين باطل است چشم حقّ است و يقينش حاصل است.57

مولاي متّقيان در نهج‏البلاغه در موضوع پرهيز مردمان از شنيدن غيبت و بدگويي ديگران مي‏فرمايد: «... أما إنَّهُ لَيسَ بَينَ الحقِّ و الباطلِ الاّ اربَعُ أصابِعَ»؛ بدانيد كه ميان حق و باطل جز چهار انگشت فاصله نيست. كسي از ميان مردم از معناي اين سخن مي‏پرسد و حضرت در حالي كه انگشتان خويش را ميان چشم و گوش خويش قرار مي‏دهد، مي‏فرمايد: «الباطِلُ اَن تَقولَ سَمِعتُ و الحَقُّ اَن تَقولَ رَأيتُ!»58 كه به نظر مي‏رسد مولانا در نظم دو بيت مذكور به اين گفتار امام توجه داشته است.

شه چو حوضي دان حشم چون لوله‏ها آب از لوله رود در كوله‏ه

چون كه آب جمله از حوضي است پاك هر يكي آبي دهد خوش ذوقناك

ور در آن حوض آب شور است و پليد هر يكي لوله همان آرد پديد.59

ميان اين ابيات مثنوي و گفتار زير از علي(ع) ارتباطي ديده مي‏شود: «المَلِكُ كالنَّهرِ العظيم تستمدُّ مِنهُ الجَداولُ فإن كانَ عَذَبا عَذُبَت و اِن كانَ مِلحا مَلُحَت».60

نفس، هر دم از درونم در كمين از همه مردم، بتر در مكر و كين.61

مقتبس است از اين فرموده علوي:

«لا عَدُوٌّ اَعدي علَي المَرءِ مِن نَفسِهِ، اللّهَ اللّهَ في الجَهادِ للأنفُسِ فَهِي اَعدي العَدُّو لَكُم».62

گفت پيغمبر زسرماي بهار تن مپوشانيد ياران زنهار.63

«تَوَقُّوا البَرْدَ في اَوَّلِهِ وَ تَلَقُّوهُ في آخِرهِ، فَإنَّهُ يَفعَلُ في الاَبدانِ كَفِعلِهِ في الأشجارِ، اَوَّلهُ يُحرِقُ و آخِرهُ يُورِقُ»64؛ بپرهيزيد از سرما در آغازش (پاييز) و استقبال كنيد از آن در آخرش (نزديك بهار)؛ زيرا در بدن‏ها همان مي‏كند كه با درختان مي‏كند: در آغاز خشك مي‏كند و در آخر برگ مي‏روياند.

مولانا در مثنوي در ضمن اقوال مختلف و معروفِ منسوب به پيامبر(ص)، اين‏سخن‏علوي‏رانيزبه‏پيامبراسلام‏نسبت‏داده است.

گفت پيغمبر قناعت چيست؟ گنج گنج را تو وا نمي‏داني زرنج.65

اين بيت نيز همانند بيت پيشين از نظر مولانا به پيامبر اسلام منسوب داشته شده است، ولي در ميان احاديث و روايات مربوط به علي 7بهتر مي‏توان سراغي از آن گرفت: «القناعَةُ كَنزُ لا يَفني،66 و القناعةُ مالُ لا يَنفَدُ».67

با اين توضيح كه سيدرضي در ذيل اين حديث در نهج‏البلاغه اين سخن پرمغز را از قول «بعضي از نويسندگان» به حضرت پيامبر(ص) نسبت داده است.68

حق محيط جمله آمد اي پسر وا ندارد كارش از كار دگر.69

به نظر استاد فروزانفر70 مصراع دوم بيت از اين گفتار امام از نهج‏البلاغه اقتباس شده است: «لا يَشغَلُه شَأنٌ عن شَأنٍ»71؛ خدا را هيچ كاري از كار ديگر باز نمي‏دارد.

دِه مرو، ده مرد را احمق كند عقل را بي‏نور و بي‏رونق كند

قول پيغمبر شنو اي مجتبي گور عقل آمد وطن در روستا.72

كه برگرفته از اين قول معروف علي(ع) در نهج‏البلاغه است: «عَلَيكُم بِالمُدُنِ وَ لَو جارَت و عَلَيكم بالطّرق وَلَو دارَت عَلَيكم بالسَّوادِ الاعظَم».73

آنكه او تن را بدين سان پي كند حرص ميري و خلافت كي كُند

زان به ظاهر كوشد اندر جاه و حكم تا اميران را نمايد راه و حكم

تا اميري را دهد جاني دگر تا دهد نخل خلافت را ثمر.74

قال عبدُاللّه بن عباس: «دَخَلتُ علي اميرالمؤمنين(ع) بِذي قارِ وَ هُوَ يَخصِفُ نَعلَهُ، فقال لي: ما قيمةُ هذا النَّعل؟ فَقُلتُ: لا قيمةَ لها! فقال(ع): و اللّهِ لَهِي اَحَبُّ الي مِن إمرَتِكُم، الاّ ان اُقيمَ حَقّا اَو ادفَعَ باطلا».75

از دو پاره پيه آن نور روان موج نورش مي‏رود تا آسمان

گوشت پاره كه زبان آمد از او مي‏رود سيلاب حكمت همچو جو

سوي سوراخي كه نامش گوش‏هاست تا به باغ جان كه ميوه‏ش هوش‏هاست.76

حضرت علي(ع) در نهج‏البلاغه مي‏فرمايد: «اِعجَبوا لِهذا الانسانَ يَنظُرُ بِشَحمٍ و يَتَكَلَّمُ بِلَحمٍ وَ يَسمَعُ بِعَظمٍ و يَتَنَفَّسُ مِن خَرمٍ!»77؛ در شگفت شويد از اين انسان كه با قطعه پيه‏اي مي‏نگرد و با پاره گوشتي سخن مي‏گويد و با استخواني مي‏شنود و از شكافي نفس مي‏كشد!

كآن رسول حق بگفت اندر بيان اينكه مَنهومان هُمالايشبعان

طالِبُ الدّنيا و توفيراتها طالِبُ العِلمِ و تدبيراتِها.78

كه از اين گفتار نغز اميرمؤمنان در نهج‏البلاغه برگرفته شده است: «مَنهومانِ لا يَشبَعانِ: طالِبُ عِلمٍ و طالِبُ دنيا».79

اسب تازي بر نشست و شاد تاخت خون بهاي خويش را خلعت شناخت

اي شده اندر سفر با صد رضا خود به پاي خويش تا سوءُ القضاء.80

ابيات مزبور در ضمن داستان معروف پادشاه و كنيزك در مثنوي آمده كه در آن زرگر سمرقندي براي رسيدن به محبوب خود (كنيزك) سريعا شهر خود را به مقصد وي ترك مي‏كند و عاقبت در پي چاره‏گري طبيب داستان، تلخ‏كامانه جان مي‏سپارد كه در ميان اين قسمت از داستان و ابيات فوق و اين بهره از كلام علوي ارتباطي ديده مي‏شود:

«وَ ربَّ ساعٍ في ما يَضُرُّهُ»؛81 و چه بسا سعي‏كننده‏اي كه در تلاش او ضرر نهفته باشد.

پس كلام پاك در دل‏هاي كور مي‏نپايد، مي‏رود تا اصل نور.82

«خُذِ الحِكمةَ أنّي كانَت، فَانَّ الحِكمَةَ تكونُ في صَدرِ المنافِقِ فَتَلَجلَجُ في صَدرِهِ حتّي تَخرُجَ فَتَسكُنَ الي صواحِبها في صَدرِ المؤمنِ»83؛ حكمت را هر كجا باشد فراگير، گاهي حكمت در سينه منافق است و بي‏تابي كند تا بيرون آيد و در سينه مؤمن آرام گيرد.

اندر اين فسخ عزايم و آن هِمم در تماشا بوده بر ره هر قدم.84

«عَرَفتُ اللّهَ سُبحانَهُ بِفَسخِ العزائم وَ حَلِّ العُقود و نقض الهمَم»85؛ خدا را از سست شدن اراده‏هاي قوي، گشوده شدن گره‏هاي دشوار و در هم شكسته شدن تصميم‏ها، شناختم.


پى ‏نوشت‏ها :
1 ـ درباره چندوچون ارتباط شاهنامه فردوسي با حماسه‏هاي اسلامي ـ شيعي و نخستين پيشينه آن، ر.ك: محمدرضا شفيعي كدكني، «حماسه‏اي شيعي از قرن پنجم»، مجله دانشكده ادبيات و علوم انساني، مشهد، دانشگاه فردوسي، (ويژه‏نامه سال امام علي(ع)، ش سوم و چهارم، سال سي و سوم، پاييز و زمستان79، شماره مسلسل 130ـ130، ص 494ـ425 / همچنين درباره اصطلاح «حماسه» ـ كه لفظي تازي و غيرپارسي است )حَمَسَ) ـ و اينكه كاربرد اين واژه / اصطلاح ادبي در زبان و ادبيات متقدّم عربي / جاهلي هرگز در معناي كاربردي آن در زبان فارسي نيست. (محمدرضا شفيعي كدكني، «انواع ادبي و شعر فارسي»، رشد آموزش و ادب فارسي، سال هشتم، تابستان 1372، شماره مسلسل 32و33).
2 ـ درباره نخستين انگيزه تأليف نهج‏البلاغه، ر.ك: نگارنده، «بازخواني يك مقدّمه (بررسي مقدّمه سيد رضي بر نهج‏البلاغه)» ماهنامه معرفت، سال دهم، دي‏ماه 1380، ص 88ـ85 / نيز ر.ك: نگارنده، «آيين سخنوري»، كيهان فرهنگي، سال هجدهم، آذرماه1380، ش 182، ص70و71.
3 ـ به تاريخ اتمام تأليف نهج‏البلاغه خود سيد رضي در پايان نهج‏البلاغه اشاره كرده است.
4 ـ بديع‏الزمان فروزانفر، سخن و سخنوران، چ چهارم، تهران، خوارزمي، 1369، ص50.
5 ـ ديوان حافظ، به كوشش محمد قزويني و قاسم غني، چ دوازدهم، طلوع، ص173.
6 ـ نهج‏البلاغه، با ترجمه فارسي قرن پنجم و ششم، شرح واژگان و تصحيح و مقابله متن: عزيزاللّه جويني، چ دوم، تهران، دانشگاه تهران، 1377.
7 ـ نهج‏البلاغه، ترجمه سيد جعفر شهيدي، چ هفتم، تهران، علمي و فرهنگي، 1374، مقدّمه، صفحه (بز).
8 ـ نهج‏البلاغه، با ترجمه قرن پنجم و ششم، همان، صفحه «ب».
9 ـ سخن معروف ابوالحسن مسعودي در مروج الذهب در اين‏باره بسيار سودمند است: «امروزه چهارصد و هشتاد و اندي خطبه از علي(ع) نزد مردم محفوظ است.» (ر.ك: ابوالحسن مسعودي، مروج الذّهب و معادن الجواهر، مصر، 1346ه، ج 2، ص 419 / سيد عبدالزهراء حسيني، مصادر نهج‏البلاغه و أسانيدُه، چ دوم، بيروت، مؤسسة الاعلمي، 1395ق/ عبدالله نعمه، مصادر نهج‏البلاغه، لبنان، 1392ق / حسن انصاري قمي، «نهج‏البلاغه پيش از نهج‏البلاغه»، نشر دانش، سال نوزدهم، ش اول، بهار 1381، ص 66ـ63 / عزيزاللّه عطاردي، گردآورندگان سخنان اميرالمؤمنين قبل از علّامه شريف رضي، يادنامه كنگره نهج‏البلاغه، تهران، 1360، ص 320ـ290 / حامد حنفي داود، نهج‏البلاغه و تأييد نسبت آن به امام علي(ع) ترجمه ابوالقاسم امامي، يادنامه كنگره هزاره نهج‏البلاغه، ص 323ـ330.
10 ـ خطبه سوم نهج‏البلاغه، مدوَّن سيّد رضي.
11 ـ شرح نهج‏البلاه ابن ابي‏الحديد، به تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، داراحياء الكتب العربيّه، 1385ه، ج 1، ص 205. همچنين براي آگاهي بيشتر درباره اين خطبه معروف ر.ك: نگارنده، كوير خاطره (نگاهي تازه به خطبه شقشقيّه علي(ع))، مجموعه مقالات كنگره بين‏المللي بزرگداش علامه محمدتقي جعفري و بررسي آثار و افكار او، به اهتمام مهدي مهدي‏پور و عليرضا آزادي، تبريز، دانشگاه تبريز، 1379، ج 2، ص1ـ37.
12 ـ براي مطالعه اين تشابه شگفت، ر.ك: قدرت اسطوره، جوزف كمبل، ترجمه عباس مخبر، تهران، نشر مركز، 1373، ص 122.
13 ـ بديع‏الزمان فروزانفر، گزيده مثنوي، چ دوم، جامي، 1375، ص 136.
14 ـ درباره بررسي مذهب رسمي فردوسي ر.ك: علي ابوالحسني، بوسه بر خاك پي حيدر (بحثي در ايمان و آرمان فردوسي)، تهران، عبرت، 1378.
15 ـ اشاره به حديث معروف و متواتر نبوي «اَنا مدينةُ العِلمِ وَ علي بابُها».
16 ـ اشاره به حديث معروف «مَثَلِ اَهل بيتي كَمَثلِ سَفينةِ نوحٍ مَن رَكَبَها نَجي وَ مَن تَخَلَّفَ عَنها غَرِقَ.» (سيد محمدحسين طباطبائي، تفسير الميزان، ترجمه محمدرضا صالحي كرماني، نشر بنياد علمي و فرهنگي علامه طباطبائي)، ج 4، ص 577.
17 ـ درباره كاربرد شيعي اين واژه و اختصاص آن به فرهنگ تشيّع و شواهد شعري آن، رك: جلوه تاريخ در شرح نهج‏البلاغه ابن ابي‏الحديد، ترجمه و تحشيه محمد مهدوي دامغاني، چ سوم، تهران، نشر ني، 1379، ج1، ص54ـ59.
18 ـ شاهنامه فردوسي، به تصحيح جلال خالقي مطلق، دفتر يكم، انتشارات روزبهان، 1368، ص 10و11.
19 ـ شاهنامه فردوسي، به كوشش سعيد حميديان، دفتر نشر داد، چ دوم، مسكو، 1374، ج 7، ص193.
20 ـ ابوالفضل يوسف بن علي مستوفي، خردنماي جان افروز، با مقدمه و تصحيح و تعليقات محمود عابدي، تهران، رجاء، 1368.
21 ـ خالقي مطلق، شاهنامه فردوسي، دفتر يكم، ص 3و4 / ملاهادي سبزواري، شرح منظومه حكمت، به اهتمام مهدي محقق و ايزوتسو، تهران، سلسله دانش ايراني، 1360، ص 3.
22 ـ درباره خطبه توحيديّه علي(ع) مي‏توان گفت: «در يك كلام بحث توحيد و خرد و جان و آفرينش فردوسي بدون توجه و بهره‏وري هوشمندانه او از خطبه توحيديّه نهج‏ابلاغه ممكن نبوده است.»(سيد عطاءاللّه مهاجراني، حماسه فردوسي، «نقد و تفسير نامور»، چ دوم، تهران، اطلاعات، 1377، ص 35).
23 ـ خالقي مطلق، شاهنامه فردوسي، دفتر يكم، ص 5 (ابيات 10و12).
24 ـ نهج‏البلاغه، خطبه اول.
25 ـ شاهنامه فردوسي، به كوشش سعيد حميديان، چاپ مسكو، ج 4، ص475.
26 ـ عبدالواحد بن محمد آمدي، غررالحكم و در الحكم،‌ ترجمة محمدعلي انصاري قمي، چ هشتم، تهران، ناشر مترجم، 1337، ص 217.
27 ـ شاهنامه فردوسي، چاپ مسكو، ج 3، ص 202.
28 ـ نهج‏البلاغه، خطبه 118.
29 ـ شاهنامه فردوسي، پيشين، ج 7، ص185.
30 ـ عبدالواحدبن محمد آمدي، پيشين.
31 ـ شاهنامه فردوسي، ج 8، ص311.
32 ـ نهج‏البلاغه، كلمات قصار، 367.
33 ـ شاهنامه فردوسي، پيشين، ج 7، ص189.
34 ـ عبدالواحدبن محمد آمدي، پيشين.
35 ـ شاهنامه فردوسي، پيشين، ج 4، ص215.
36 ـ نهج‏البلاغه، كلمات قصار، 370.
37 ـ ابوالفضل مستوفي، خردنماي جهان افروز، ص 20.
38 ـ نهج‌البلاغه، نامة 31.
39 ـ شاهنامه فردوسي، پيشين، ج3، ص124.
40 ـ عبدالواحدبن محمد آمدي، پيشين.
41 ـ شاهنامه فردوسي، پيشين.
42 ـ نهج‏البلاغه، كلمات قصار، 386.
43 ـ شاهنامه فردوسي، پيشين، ج 2، ص197.
44 ـ عبدالواحدبن محمد آمدي، پيشين.
45 ـ شاهنامه فردوسي، ج 4، ص227.
46 ـ نهج‏البلاغه، كلمات قصار، 132.
47 ـ شاهنامه فردوسي، پيشين، ج 4، ص420.
48 ـ نهج‏البلاغه، خطبه 34.
49 ـ شاهنامه فردوسي، پيشين.
50 ـ نهج‏البلاغه، خطبه82.
51 ـ احتمالا شاهنامه فردوسي، ج 6، بيت4552ـ4555.
52 ـ همان، ج 1، ابيات3960ـ3962.
53 ـ بهاءالدين خرمشاهي، حافظنامه، تهران، علمي و فرهنگي، 1375، ج 2، ص1390.
54 ـ مولانا جلال‏الدين محمد بلخي، مثنوي معنوي، ج 2، بيت263.
55 ـ همان، ج 2، بيت1936.
56 ـ نهج‏البلاغه، كلمات قصار، 38.
57 ـ مثنوي معنوي، ج 5، ابيات3907ـ3908
58 ـ هج‏البلاغه، خطبه 141.اين سخن در عقدالفريد ابن عبد ربّه، ج 4، ص 276 و با اندك تفاوتي در بحارالانوار، ج 10، ص 90 نيز آمده است.
59 ـ مثنوي معنوي، ج 1، ابيات2821ـ2823.
60ـ ابن ابي‏الحديد، شرح نهج‏البلاغه، ج 4، ص 541.
61 ـ مثنوي معنوي، ج 1، بيت1751.
62 ـ محدث نوري، مستدرك‏الوسائل، ج 2، ص 270.
63 ـ مثنوي معنوي، ج 1، بيت2046.
64 ـ نهج‏البلاغه، كلمات قصار، 128.
65 ـ مثنوي معنوي، ج 1، بيت2321.
66 ـ نهج‏البلاغه، كلمات قصار، 475.
67 ـ همان، كلمات قصار، 57.
68 ـ همان، كلمات قصار، 475.
69 ـ همان، ج 1، بيت1487.
70 ـ بديع‏الزمان فروزانفر، شرح مثنوي شريف، تهران، زوّار، ج 2، ص561.
71 ـ نهج‏البلاغه، خطبه 178 / ابن ابي‏الحديد، شرح نهج‏البلاغه، ج 3، ص 408.
72 ـ مثنوي معنوي، ج 3، ابيات517ـ518.
73 ـ شيخ عباس قمي، سفينةالبحار، ج 1، ص 146 و با مختصر تفاوتي، نهج‏البلاغه، خطبه 66.
74 ـ مثنوي معنوي، ج 1، ابيات3945ـ3947.
75 ـ نهج‏البلاغه، خطبه 33.
76 ـ مثنوي معنوي، ج 2، ابيات2459ـ2461.
77 ـ نهج‏البلاغه، كلمات قصار، 8.
78 ـ مثنوي معنوي، ج 5، ابيات1593ـ1594.
79 ـ نهج‏البلاغه، كلمات قصار، 457.
80 ـ مثنوي معنوي، ج 1، بيت193ـ194.
81 ـ نهج‏البلاغه، نامه 31.
82 ـ مثنوي معنوي، ج 2، بيت318.
83 ـ نهج‏البلاغه، كلمات قصار، 79.
84 ـ مثنوي معنوي، ج 6، بيت4398.
85 ـ نهج‏البلاغه، كلمات قصار، 250.


منبع:ماهنامه معرفت ، شماره 88